Giriş

Kalabalık insan kitleleri, yoğun hasta başvuruları, buna bağlı uzun bekleme süreleri, koşuşturma, kaos, mutluluk, tükenmişlik, kızgınlık, şiddet… Kısaca bir hastanede aklınıza gelebilecek her şeyin HER AN en doruklarda yaşandığı/yaşanabileceği yerin adıdır acil servis. Çünkü doğası gereği hep açık, hep aktif olması gerekir. Örneğin acil servislerdeki bilgisayarlar asla kapatılmaz; sadece gerektiği zaman yeniden başlatılır ve bozulana kadar aktif olarak çalıştırılmaya devam edilir. Çünkü acil servisler her gün ve her saatte aktif olarak hasta kabulünün yapıldığı yerlerdir.

Sağlıkçıların ‘yasal hak olarak’ gerektiğinde iş bırakma şeklindeki grevlerinde bile acilci iş bırakamaz. Aksine bu greve genellikle o grevden kendisine seken hastalara bakarak destek olur. Durum böyle olunca acil servis yoğunluğu da yadsınamaz bir gerçek olarak karşımıza çıkar. Ancak tüm bu yoğunlukların öngörülemez doğasına karşın bir de öngörülebilir koşullar vardır ki; okuyacağınız yazımız acil servis başvuru sayılarında ve niteliğinde değişikliklere neden olabilecek öngörülebilir yoğunluk durumları hakkında olacaktır. İyi okumalar dilerim…

Acil Servis Yoğunluğunun Değişimi : Yapılmış Çalışmalar ve Deneyimlerimiz

Acil serviste ter akıtmış her insan aslında acil servislerin hangi zaman dilimlerinde daha yoğun olduğuna dair az ya da çok fikir beyan edebilme yetkinliğine kavuşur. Ancak bunu sadece gözlemsel olarak aynı zamanda kanıtlamak gerektiği ihtiyacında olanlar konu hakkında hipotez önerilerini ve merak edilen konuları aydınlatmak için çeşitli çalışmalar yapmışlardır. Örneğin; başvuruların coğrafi bölgelere, mevsimlere, aylara ve hatta günlere göre değişiklik gösterebildiğini belirtmişlerdir^​1,2​. Ya da özellikle Müslüman toplumlarda Ramazan ayındaki acil servis başvurularının diğer aylara göre belirgin azaldığını, ancak iftar sonrası zaman diliminde bariz bir şekilde acil servis yoğunluğuna ulaşıldığını bildiren çalışmalar da mevcuttur^​1,3​. Bir tatil yöresindeki acil servislerde kış dönemi genellikle sakin geçerken yaz döneminin çok daha yoğun geçtiği, hatta buradaki sağlık personellerinin alışılmışın dışı olarak izinlerini daha çok kış aylarında kullanma eğiliminde olduğunu söylersek yanılmış olmayız.

Bir de resmi tatiller var değil mi? Eğer şanslı (!) bir acilci iseniz dini bayramların 9 günlük tatil şekline çevrilmesi tüm ülkede acil servis başvurularının patlamasına sebep olabileceğinden sizi de derinden etkileyecektir. Pandemi dönemindeki sokak kısıtlamaları, online olarak sunulmaya çalışılan sağlık hizmetleri ve filyasyon ekiplerinin desteği ile acil servis başvuruları önemli derecede azalmıştı^​4–7​. Öyle ki acil servislerde sıkça tanısı konulup antibiyotik ile reçetelendirilen bazı enfeksiyonların pandemi öncesi ve sonrasındaki kültür sonuçlarına göre elde edilen antibiyogramlarını değerlendiren bir çalışmada; sıkça reçete edilen antibiyotiklere olan direncin pandemi döneminde oldukça azaldığı bile tespit edilmiş ve bu durum pandemi dönemindeki azalan başvuruların gereksiz antibiyotik reçetelendirilmesini de azalttığına yorulmuştur^​8​. Yine de bu konu bağlamında artık pandemiyi maziye gömmüş ve acil servislerimizde o yoğun şaşalı dönemlere geri döndüğümüzü söyleyebilirim…

Kurtlar Vadisi’nin Acil Servis ile İlişkisi…

Acil servis başvurularımız görüldüğü üzere çok değişken olabiliyor. Beklenmedik her durum (kitlesel travma, afet, zehirlenme, pandemi v.s) başvuruları arttıran ana etmen olarak karşımıza çıkıyor ki  zaten biz buna alışkınız. Ancak acil servis başvurularını azaltan bir durum görünce şaşkınlığımızı da pek gizleyemiyoruz. Buna bir televizyon dizi örneği ile değinmek istiyorum: Kurtlar Vadisi… Hayatım boyunca bir bölümünü dahi tam olarak izlememiş bir kişi olarak bu dizinin ekran saatlerinde acil servisimizde inanılmaz bir sakinlik olduğuna yemin edebilirim ama ispatlayamam (henüz). Diziyi izlemeyen sağlıkçıların neden hep perşembe günleri nöbetçi olmak istediğini bile sonradan anladım.

Başka Neler Var?

Acil servis başvurularını etkileyebileceği öngörülebilen pek çok organizasyon (mass gatherings) mevcuttur. Bunlar olimpiyat oyunları, turnuvalar gibi spor ile ilgili organizasyonlar olabileceği gibi, festivaller, konserler, Hac ziyaretleri gibi sosyal/dini/kültürel organizasyonlar da olabilir. Tüm bu organizasyonlar için sağlık bakım modellerinin incelendiği bir çalışma acil tıbbın bu bağlamda kilit bir noktada olduğunu belirtmiştir^​9​.

Spor müsabakarı gerçekten de mevcut bulunduğu coğrafi bölgedeki yaygınlığı ve önemsendiği ölçüde acil servis başvuruları üzerinde etkin role sahiptir. Örneğin 7 yıllık süreçte, yaklaşık 1 milyon başvurunun değerlendirildiği, Amerikan Futbolu takımlarından biri olan New England Patriots maçlarının olduğu ve olmadığı günlerdeki acil servis başvurularının incelendiği bir çalışmada haftasonu oynanan maç günlerinde acil servis hasta hacminin anlamlı olarak düştüğünü ancak aynı farklılığın hafta içi oynanan maçlar için geçerli olmadığı tespit edilmiş^​10​. Çok merkezli olan bu çalışmada çalışmaya destek veren tüm kliniklerin 3.basamak hastaneler olduğu ayrıca vurgulanmış ve maçların 3.basamak acil servis başvuruları üzerine minimal bir etki gösterdiği bildirilmiş.

Grand slam organizayonları tenis sporuna gönül verenler için oldukça ilgi görmekte. İsviçre’de düzenlenen tenis turnuvalarının yarı final ve final aşamalarındaki acil servis başvurularını değerlendiren bir başka çalışmada da tenis maçlarının olduğu dönemlerdeki acil servis başvurusunun anlamlı derecede azaldığı, hatta bu azalma oranının final müsabakasında çok daha fazla olduğu bildirilmiştir^​11​.

Peki ya FUTBOL?

Futbol; sürekli gelişen endüstrisiyle , akla hayale gelmeyen meblağların döndüğü ekonomisiyle ve şampiyonluk için her kulvarda mücadelenin verilmesiyle geniş taraftar kitlelerini peşinden sürükleyen bir organizasyon. Spor programlarının çoğu kez dile getirdiği bir söylem vardır: ‘Futbol asla sadece futbol değildir.’ Bu cümlenin biz acilcileri ilgilendiren kısmı ise taraftarlığımızdan ziyade futbolun acil servis başvuruları üzerine olan etkisi olacaktır…

Bu konudaki belki ilk çalışmalardan biri 1998 yılında Fransa’da düzenlenen FIFA Dünya Kupası boyunca acil servis başvurularının değerlendirilmesi üzerine olmuş ve 151 hasta üzerine analizler yapılmış^​12​. Başvuruların çoğunu maç günü alkollü erkeklerin karıştığı travma ile ilişkili olaylar oluşturmaktaydı. Acil servis başvurularının maçlardan sonra olan artışının sadece Brezilya’nın açılış maçından sonra olduğunu; diğer maçlardan sonra ise acil servis başvurularında anlamlı bir değişiklik olmadığı bildirilmiş. Ancak dediğim gibi bu veriler 151 acil servis başvurusunun değerlendirilmesi suretiyle yapılmış.

Takip eden dünya kupası organizasyonu milli takımımızın da dünya üçüncülüğü ile neticelenen Japonya ve Güney Kore’de 2002 yılında yapıldı. Buradaki acil servis başvurularının değerlendirilmesinde ise sadece 47 hastaya bakılmıştı ve bu hastalarında büyük çoğunluğunun darp ve düşme gibi nedenlerle (n=38) ve özellikle İrlanda maçı sonrasındaki 24 saat içinde başvurmuş^​13​…görüldüğü gibi bu çalışma için de veriler oldukça kısıtlı ve az.

Portekiz futbol liginde Benfica ve Sporting Lizbon kulüplerinin kendi aralarında oynadıkları maçlar Lizbon derbisi olarak bilinir. Bizim merak ettiğimiz konuya onlar da bakmışlar ve bu derbi maçları esnasında acil servis başvurularının normale göre nasıl değiştiğini değerlendiren bir çalışma yapmışlar^​14​. 2008-2011 yılları arasıdaki verileri değerlendiren, tek merkezli olan bu çalışmada hastaların aciliyet şiddetleri Manchester Triage Sistemi’ne göre değerlendirilmiş ve maç başlamadan 45 dakika öncesinden başlamak üzere 24 saatlik başvuruları değerlendirmişler. Toplam 7  maç günü ve 7 maç harici eşdeğer bir günde olan 5861 acil servis başvurusu incelenmiş ve analiz edilmiş. Maç günlerinde acil servis başvurularının %20,6 oranında azaldığı ancak maçtan sonra acil servislere olan başvuruların arttığı bildirilmiş. Acil servis başvurularındaki azalmanın ise aslında acil olmayan hastaların (aciliyet şiddeti daha düşük olan hastalar) sayısındaki düşüş ile ilgili olduğu açıklanmış.

Zaman ilerledikçe veriler daha da iyileşmeye başladı. 10 Haziran-10 Temmuz 2016 tarihinde Fransa’da düzenlen Avrupa Fubol Şampiyonası’nda ev sahibi Fransa ve turnuvaya katılım sağlayan Britanya adası ülkelerinin (İngiltere, Kuzey İrlanda, Galler) maçlarının olduğu günler ile aynı zaman periyoduna denk düşen önceki iki yıla ait (2014-2015) acil servis başvuruları bu 4 ülke için değerlendirilmiş^​15​. Ancak bu değerlendirme sadece Fransa’daki acil servis başvurularını değil bu dört ülkenin acil servis başvurularını inceleyecek kapsamda olmuş (nasıl olduğunu merak edenlere makaleyi okumalarını öneririm). Yaklaşık 2 milyona yakın başvuru değerlendirilmiş. Maç günleri acil servis başvurularının genel olarak değişmediğini ancak maç öncesi 4 saatlik zaman periyodu ile maçın oynandığı 2 saatlik zaman periyodundaki acil servis başvurularının anlamlı derecede azaldığı, maçlardan sonraki 4 saatlik dönemde ise değişmediği tespit edilmiş. Tek istisna Fransa-İtalya final maçından sonra Fransa’da maçtan sonraki dönemde acil servis başvurularının arttığı bildirilmiş (Fransa finali kaybettiği için olabilir diye düşünmeden edemiyoruz=)). Turnuva boyunca toplam 51 maç oynanmış, ancak bu 4 ülke takımının kendi içlerinde oynadığı maçlar da dahil olmak üzere oynadığı maç sayısının 19 olduğunu ayrıca belirtmek isterim. Bu veriler  ışığında büyük spor organizasyonlarının acil servis başvuruları üzerinde küçük de olsa etkili olduğu ve farklı ülkelerle uyumlu sistemlerin geliştirilmesinin veri elde etme ve acil servis yönetimini iyileştirmeye katkı sağlayacağı ayrıca vurgulanmış.

Güney Afrika’da şiddete bağlı suçların ve travma vakalarının çokça görüldüğü, bu nedenle bünyesinde çok kapsamlı bir travma merkezi de bulunduran bir hastaneye (Chris Hani Baragwanath Academic Hospital) sahip Soweto isimli bir yer var ki burası ayrıca çok özel bir futbol müsabakasına da Soweto derbisi adı altında ev sahipliği yapmakta. Bu amaçla 5 yıllık zaman zarfı içerisinde toplam 13 derbi maçındaki hasta başvuruları maçların oynandığı ve oynanmadığı dönemlerdeki travma ünitesine başvurular açısından değerlendirilmiş^​16​. Travmatik patolojiler nedeniyle acil servise başvuran toplamda 2552 kişi çalışmaya dahil edilmiş. Bunların 1432’si maç günü 1120’si maç olmayan bir kontrol gününde acil servise başvurmuş. Maçların oynandığı anda acil servise başvuran erkek hastaların sayısında ciddi düşüşler olduğu ve başvuran hastaların klinik ciddiyetinin de yüksek olduğu tespit edilmiş. Yani hastalar zorunlu olmadıkça acil servise maçların oynandığı saatlerde gelmemişler.

Türkiye’den Bir Örnek: Trabzonspor

Futbola bu kadar bağlı olan ülkemizde, futbolla yatıp kalkan bir şehir var ki, o şehrin mensubu ve o şehrin maç günlerindeki havasına da hakim acilciler olarak Trabzonspor maçlarının acil servis başvuruları üzerine olan etkisini inceleme fırsatımız oldu (henüz yayın aşamasında).

Trabzon şehir merkezindeki bir adet ikinci basamak ve iki adet üçüncü basamak hastanenin acil servis başvurularını: maç olan günleri , takip eden maç olmayan günlerle ve ayrıca maçın oynandığı iki saatlik zaman dilimindeki başvuruları, takip eden gündeki aynı zaman periyodundaki başvurularla karşılaştırdık. Yaklaşık 215 bin acil servis başvurusunu değerlendirdik.

Maç günleri ve maç saatlerinde acil servis başvurularında anlamlı derecede azalma olduğunu; adli olaylarda ise anlamlı derecede artma olduğunu; maç saatinde acil servise başvuranların daha çok kadın cinsiyette olduğunu ve maç saatlerinde acil servislere ambulansla olan başvuru sayısında daha fazla artış olduğunu tespit ettik. Sonunda biz de o cümleyi söyledik: ‘Futbol asla sadece futbol değildir.’ Darısı diğer şehirlerin büyük takımlarının başına…

Son Söz!

Spor, sanat, mevsim, ay, coğrafi bölge… Acil servis başvurularını etkileyen çok çeşitli durumlar söz konusu. Biz acilciler acil servis kalabalıklarını öngörebilir olduğumuz sürece önlemlerimizi alabilir ve klinik içi yönetimsel iyileştirmelerimizi yapabiliriz. Bütün bu durumların sağlık hizmetlerinin yönetim kademelerinde bulunan kişiler için de uyarıcı nitelikte olması dileği ile…Doğal olarak bunun için kantitatif çokça veriye ihtiyacımız olduğu aşikar.