Navalny Vakası

Moskova’ya giderken uçakta rahatsızlanan ve acil iniş sonrası Omsk kentinde tedaviye alınan 44 yaşındaki Rus muhalif lider Alexei Navalny, tedavi amacıyla Berlin’e nakledildi. ^​1​

Almanya hükümeti yapılan testlerin ardından Alexei Navalny’nin, sinir sistemi üzerinde etkili olan “Novichok” grubuna ait bir kimyasal ile kesin olarak zehirlendiğinin tespit edildiğini açıkladı.^​2​

Sıkıcı siyasetçilerin kısır ve düzeysiz politika haberleri arasından okuduğum bu cümleleler bana eski soğuk savaş yıllarında batı ve doğu bloğu arasındaki casus savaşlarını ve bunları konu alan heyecanlı filmleri hatırlattı.

Çoğu zaman yakışıklı erkek ya da çekici güzel kadınlar o dönemin son teknolojisindeki silahlarla düşmanlarına suikast düzenlerlerdi. En popüler yöntem geride hiç iz bırakmayan kimyasal zehirlerdi; bazen bir okun ucundaki iğne, bazen şemsiye görünümlü silahlar, bazen de kurbanın içeceğine karıştırılan zehirlerle temizlik yapılırdı. O zamanlar bilim kurgu gibi gelen bazı yöntemler, birden gerçek hayatta karşıma çıkınca, teknolojiye ve toksikolojiye meraklı bir doktor olarak ilgimi çekmesi kaçınılmazdı. İşte bu haberde sözü geçen “Novichok” da bu merakımın odağı oldu..

Novichok nedir?

“Novichok” Rusça bir kelime; Türkçe’ye “yeni nesil”, “yeni oğlan”, “acemi”, “çömez” gibi çevrilebilir ancak ilerde değineceğimiz özelliklerine göre acemi ya da çömez olarak adlandırmak hiç de doğru olmadığından bu yazıda “yeni nesil” olarak kullanmayı uygun buldum.

Novichok bilebildiğimiz kadarı ile organofosfat yapı temelinde ancak sıradışı moleküler özellikleri olan yeni nesil bir kimyasal sinir gazı ajanıdır. Öyküsü 1971-1991 yılları arasında eski SSCB deki FOLIANT sinir gazı üretme projesine dayanır; bu gizli projede yüzlerce yeni nesil organofosfat türevi sentez edilmişti ve günümüzde bunlardan en az beşinin askeri amaçlı sinir gazı olarak üretilmii olduğu tahmin edilmektedir. Moskova’daki GOSNIIOKhT Bilim Enstitüsünde çalışan bilim insanları Federov ve Mirzayanov bu ajanların varlığını ilk kez 1992 yılında açıkladılar.^​3​ 2016 yılında İranlı araştırmacılar bu ajanların olası moleküler yapıları ile ilgili yayınladıkları makalede Novichok grubu yeni nesil ajanların kimyasal yapısının modifiye edilmiş VX sinir gazına benzediğini belirttiler. ^​4​ Ancak Novichok hakkında 2018 yılında İngiltere’deki Skripal olayına kadar ne bilimsel literatürde ne popüler basında başka bir yayın olmadı.

Skripal Olayı

Kamuoyu Novichok’un adını ilk kez 2018’de İngiltere’de bir Rus eski ikili ajanı Serge Skripal ve onun kızının zehirlenmesi olayı ile duydu. ^​5​ Bu zehirlenme girişimi o dönem hem İngiltere de hem de uluslararası basında büyük konu olmuştu. Bu yeni kimyasal hakkında ne askeri ne de tıbbi anlamda sağlıklı ve kesin bir ön bilgi yoktu. Bir parkta bilinci kapalı olarak tesadüfen bulunan iki kurban hastanede hızla tedavi altına alınırken, olayı soruşturan bir polis memuru da kurbanların evinde zehirlenme bulguları göstermişti. Olaydan iki ay kadar sonra zehirlenmenin olduğu yere yakın bir parkta çöpte bir parfüm şişesi bulup kullanan iki İngiliz de benzer bulgularla hastaneye kaldırıldı ve biri öldü. Tüm bu bilgiler bu olayda yeni ama çok güçlü bir kimyasal ajanın yeni bir yöntemle kullanıldığını işaret ediyordu. Ancak kimyasal ajan olarak kullanılan maddenin bir sinir gazı olup olmadığı kolayca tespit edilemedi; bunun için daha karmaşık testler ve gelişkin cihazlar gerekiyordu. İngiltere’de bu donanım sadece yüksek güvenlikli kimyasal ve biyolojik araştırma merkezi Porton Down’da bulunuyordu. Nitekim Porton Down laboratuvarları bu kimyasalı organofosfat türevlerinden elde edilen yeni nesil sinir ajanı “Novichok” olarak saptadı. ^​6​

Novichok’un Kimyasal Yapısı

“Novichok” tanımı, ajanın ikili formuna atıfta bulunur ve nihai bileşik, kod numarasıyla (örneğin, A-230) anılır. Sentezlenen ilk Novichok serisi bileşik A-230, bir sarin türevi idi, daha sonraları A-232, A-234, A-242, ve A-262 kod adlı sinir ajanlarının üretildiği düşünülüyor. A-232 ve A-234 (sırasıyla A-230’un metoksi ve etoksi analogları), RVX’e benzer toksisite gösteriyor ancak hidrolizde çok daha uçucu ve daha az kararlı görülüyor. A-242 ve A-262 (sırasıyla A-230 ve A-232 ‘nin guanidin analogları), muhtemelen sentezlenen ilk katı nörotoksik ajanlardı. Bu ikili ajanlar projedeki kod isimlerine ithafen “A-grubu” ya da “yeni nesil Novichok” grubu ajanlar olarak adlandırıldılar. ^​7​ Bunlar tarihsel kronolojide Dördüncü nesil sinir ajanları olarak kabul edilmektedirler.

Yeni nesil Novichok’un sıradışı özelliklerine devam etmeden önce kimyasal silah olarak kullanılan diğer sinir gazları hakkında kısa bir tarihsel özeti buradan (Sinir Gazları Hakkında Kısa Kronolojik Tarihçe) okumak isteyebilirsiniz.

Novichock’un kimyasal yapısındaki bileşikler henüz tam anlamıyla açıklığa kavuşmadı. Bu ikili ajanların klasik organofosfat molekül yapısı üzerinde sentezlenen yeni nesil versiyonlarının asetonitril ve “pestisit öncüsü olarak gizlenebilen” organik bir fosfat içerdiği düşünülmektedir. Özellikle bu molekülde klasik molekül bağı olmadığı bu nedenle ve florofosfatlara yakın olduğundan Kimyasal Silah Sözleşmesinde bahsi geçen organofosfat kapsamı dışında kalabildiği iddia ediliyor. Kimyasal Silah Sözleşmesine organofosfatlar dahil değildir çünkü şimdiye kadar kimyasal silah olarak kullanılan bilinen organofosfatlar fosfonatlardı ancak A-232 ve A-234 fosfonat olmadığından, sözleşme denetçilerini aldatmak için idealdi. Bu sayede de NATO’nun 1970’ler den beri kullanılan standart kimyasal tespit ekipmanını aşabildiği ve saptanmasının güçleştiğine inanılıyor. ^​8​

Toksik dozlarını karşılaştıran bu tabloya baktığımızda Novichok’ların bilinenler içinde en ölümcül olduğunu görebiliyoruz.

Novichok’un toksik klinik etkileri  

Novichok’ın belirtilerinin diğer sinir gazlarıyla benzer olduğu düşünülüyor. Novichok’u solunum yoluyla içine çeken veya cildi temas eden biri etkisini hızla, hemen hisseder. Belirtileri, 30 saniye ile 2 dakika arası kısa bir sürede görülür. Toz halindeki sinir gazının etkisini göstermesi biraz daha uzun sürer. Sistematik belirtileri maddeye maruz kalındıktan ancak 18 saat sonra görülebilir.

Novichok temelinde orgaofosfat bileşiklerini barındırır. Organofosfatların klinik bulguları, intermediate (ara) sendrom, tanı, tedavi ve dekontaminasyon ile ilgili klasik bilgiler literatürde iyi tanmlanmıştır. Çok iyi bildiğimiz etki mekanizması ile organofosfatlar santral ve periferik sinir sisteminde asetilkolinestreaz enzimini bloke ederek kolinerjik reseptör alanlarında asetilkolinin birikmesine ve bunun sonunca artmış uyarıyla kolinerjik sendrom belirtilerinin ortaya çıkmasına yol açarlar. İlk belirtiler genellikle periferik muskarinik reseptör alanlarında ortaya çıkan ve DUMBLES hatırlatıcısı ile bilinen semptomlardır. Bunlar (Diyare/Diaforez, Ürinasyon, Myosi, Bronkore/ Bronkospazm/ Bradikardi Lakrimasyon, Emesis, Salivasyon’nin hatırlatıcılarıdır (Ayrıca SLUDGE ve Katil B’ler hatırlatıcısı da kullanılabilir). Kolinerjik Sendromun nikotinik bulguları ise kızarıklık, midriasis, taşikardi ve hipertansiyondur. Artmış kolinerjik uyarı sıklıkla kaslarda fasikülasyonlarla başlar, bunu takiben kaslarda güçsüzlük görülür. Solunum ve kalp kaslarında güçsüzlük hava yolu sekresyonlarında artış ile birleşince solunum ve dolaşım yetmezliği ve buna bağlı ölüm gelişebilir ^​9​

Bugüne kadar ki az sayıdaki vaka örneklerinden edinilen klinik tecrübeye göre Novichok grubu yeni nesil sinir gazı maruziyetinde klasik organofosfat tedavi yaklaşımı ancak erken dönemde faydalı olmaktadır. Yüksek dozlarda Atropin, erken 2-PAM ve gerektiğinde mekanik ventilatör desteği ile havayolu ve solunum güvenliği tedavinin ana basamaklarıdır. Kıyafetler hızla çıkarılıp, kişiye su ve sabunla dekontaminasyon yapılmalıdır. Nöbet kontrolü için benzodiazepinler (diazepam ya da midazolam) kullanılmalıdır. Bununla beraber Novichok’un bazı çeşitlerinin, standart sinir gazı antidotlarına karşı direnç için özellikle geliştirilmiş olduğu biliniyor yani 2-PAM gibi ajanların etkisiz olabileceğini de düşünmek gerekiyor. ^​10​

Son yıllarda askeri personelin kullanımı için ikili antidot kitleri hazırlandı. Bunlardan” Sinir Gazı Andidot Kiti” (Nerve Agent Antidote Kit, Mark I NAAK) Atropin 2,1 mg ve 2-PAM Cl 600 mg içeriği ile ABD ordusu tarafından kullanılmaktadır. Daha yeni bir model olan ATNAA (Antidote Treatment Nerve Agent Auto-Injector) uygulamayı kolaşlaştıracak şekilde atropin ve 2-PAM birlikte tek enjektördedir. Bu kitlerin siviller için DuoDote® kiti olarak piyasada satılan modelleri de vardır. Hastane öncesi maruziyette ilk yardımcılara bu kitlerden ardışık 3 dozu hemen kullanmaları önerilmektedir. Bu kitler sadece tabun (GA), sarin (GB), soman (GD) ve VX’e karşı etkilidir. Novichok’a etkin olup olmadığı henüz bilinmemektedir. ^​11​

Kronik etkilerine gelince, Rus bilim adamlarına göre, diğer organofosfat zehirlenmelerinde görülebileceği gibi, Novichok ajanları kalıcı motor sinir hasarına neden olabilir, bu da kurbanların yürüme konuşma gibi birçok nörolojik aktivitesini kısıtlayabilir. Bu konuda bilinen en iyi örnekte, Mayıs 1987’de bir Moskova’da laboratuvarda bilim insanı Andrei Zheleznyakov’un, belirsiz bir Novichok ajanının kalıntısına yanlışlıkla maruz kalması sonucu bilinci kapandı, yaklaşık 10 gün sonra bilinci açıldı ve üç ay sonra taburcu olduğunda yürüme yeteneğini kaybetmişti. Ek olarak kollarında kronik güçsüzlük, karaciğer sirozuna neden olan toksik bir hepatit, epilepsi, şiddetli depresyon nöbetleri ve onu tamamen sakat bırakan okuyamama veya konsantre olamama gibi etkilerle kalıcı hasara neden oldu. Hiçbir zaman tam iyileşmedi ve beş yıl sonra öldü.

Bu (yeni nesil ajan) SON mu?

Hayır, ne yazık ki bu kimyasal ajanlar sadece casus fimlerinde değiller ve gerçek hayatta ne yazık ki bir MUTLU SON hatta bir SON bile yok. Son 25 yılda birçok politikacı, eski ajan ve gazeteci çeşitli ajanlarca zehirlenerek suiksate uğradı. Kimyasal silah olarak sinir ajanı kullanımı uluslararası çok sıkı denetimlere ve yaptırımlara tabi olduğundan ellerinde stokları inkâr edemeyen ülkeler Kimyasal Silahlar Sözleşmesi ile mecburen bunları yok edeceklerini deklare ettiler.

Yeni nesil Novichok ajanlar kimyasal silah envanterinin nispeten yeni üyeleri ve halen bunların kimyasal ve fiziksel özellikleri tam olarak ortaya konabilmiş değil. Kimyasal ajanlar Kimyasal Silahlar Sözleşmesine göre kullanımı yasak olsa da kimi terör örgütlerince ya da kimi devletlerin gizli operasyonlarında öldürücü bir silah olarak kullanılmaya devam ediyor. Bu ajanlara maruz kalmış kişiler genellikle politik askeri ya da siyasetin önemli figürleri oluyor. Bir gün acil servisimizin kapısından kolinerjik sendrom bulguları ile bilinci kapalı getirilen çok önemli bir kişinin organofosfatlı tarım ilacı maruziyetinden ziyade bu yeni nesil öldürücü kimyasal ajanlarla zehirlenmiş olma olasılığını düşünmeli ve hazırlıklarımızı buna göre yapmalıyız.