İlginç ve önemli deneyler üzerindeki yazı serimizin üçüncüsün de yine davranışsal bir deneye değineceğiz. Milgram deneyi olarak adlandırılan ve otoritenin isteklerine uyumu değerlendiren bu deney Yale Üniversitesinden Stanley Milgram tarafınca gerçekleştirilmiş.

Milgram deneyi, insanların otorite sahibi bir kişi veya kurumun isteklerine, kendi vicdani değerleriyle çelişmesine rağmen itaat etmeye ne ölçüde istekli olduklarını ölçme amacını güden bir deneyler dizisinin genel adıdır. Bu çalışma ilk olarak 1963’te Journal of Abnormal and Social Psychology dergisinde yayınlandı^​1​ ve 1974’te Obedience to Authority; An Experimental View isimli kitapta detaylandırılmıştır.

Bu deneylerin yapılmasına o dönemdeki yahudi soykırımı nedenli nazi suçlularının yargılanması neden olmuş. Deneylerde cevabı aranan soru ise ”Kişilerin davranışlarının sadece verilen görevi yerine getirme olarak mı algıladıkları yoksa işbirliği olarak gördükleri mi?” idi.

Milgram Deneyi

Deneyin her oturumunda üç kişi yer aldı:

Her seansta, aşağıda şematize edildiği şekilde; T (Teacher) ile gösterilen ve deneyin ana konusu olan ‘Öğretmen’; L (Learner)ile gösterilen ‘Öğrenen’ ve E (Experimenter) ile gösterilen ‘Araştırmacı’ lar bulunuyordu

Araştırmacı bu çalışmada otoriteyi temsil etmektedir ve bunu çağrıştırması için beyaz önlük ile katılması sağlanır. Ayrıca, ‘Araştırmacı’ katılımcılara deneye katılımları için yapılacak ödemenin, sonuç ne olursa olsun yapılacağını açıklar.

Deneye gönüllü olarak dahil edilen ve çalışmanın asıl denekleri olan ‘Öğretmen (T)’ lere cezanın ezberleme üzerinde ki etkisinin inceleceği ve yanlış cevaplarda artan tarzda şok vermeleri gerektiği söylenir. Gerçekte ise ‘Öğrenen (L)’ kişiler aktördür ve şok verildiğince acı çekmekte gibi rol yapacaklardır ancak ‘Öğretmen’ bunu bilmemektedir.

Deneyden başlamadan önce katılımcılara sanki rastgele belirleniyormuş etkisi yaratmak için üzerinde roller yazılı iki kağıttan birini rastgele seçmeleri istenir. Gerçekte iki kağıtta da, ‘öğretmen’ yazmaktadır, yani denek olacak kişinin mutlak suretle şok verecek rolü üstlenmesi sağlanır. Önceden ayarlanmış aktör ise ‘Öğrenen’ konumuna yerleştirilir. Öğretmen ile öğrenen iletişime geçebilecek ancak birbirini göremeyecek şekilde farklı alanlara yerleştirilir. 

Öğretmen rolündeki kişiye, deney öncesinde öğrenenlere uygulayacağı söylenilen bir şok verilir, bu sayede karşı tarafa hissettireceği acıyı deneyimlemesi sağlanır. Sonrasında, kendisine birkaç kelime verilir ve bu kelimeleri karşıya öğretmesi istenir.

Listedeki sözcükleri ‘Öğrenen’ e okur sonrasında o kelimeyle eşleşebilecek 4 şık okur. Eğer ki aktör, hatalı şıkkı seçerse, ‘öğretmen’ in kendi eliyle elektrik şoku vermesi gerekmektedir. Elektrik şokunun şiddeti 15 volttan başlayarak, her yanlış cevapta 15 volt arttırılacaktır. Soruya doğru yanıt alınması durumunda, öğretmen bir sonraki soruya geçecektir. Şoklar; hafif şok ile TEHLİKE: Şiddetli Şok arasında değişen işaretler içermektedir.

Denekler, her yanlış cevap için gerçek şoklar verdiğine inanıyordu. Sahte şokların voltajı arttıkça, ‘öğrenen’ kendisini öğretmenden ayıran duvara tekrar tekrar vurmak gibi sesli protestolar yapmaya başladı. Öğrenen her durumda önceden belirlenmiş bir ses çıkarır veya kelime söyler, en yüksek voltajlara ulaşıldığında susar.

Denekler (öğretmenler) herhangi bir zamanda deneyi durdurmak isterse, araştırmacı tarafınca belirli sözlü teşvikler verilmesi planlanır.

1 -Lütfen devam edin veya lütfen devam edin.

2- Deney, devam etmenizi gerektiriyor.

3- Devam etmeniz kesinlikle önemlidir.

4- Başka seçeneğiniz yok; devam etmelisin.

Denek 4 kereden fazla deneyi durdurmak isterse yada 450 volt ile 3 şoklama yapar ise deney sonlandırılması planlanıyor.

Ayrıca, öğretmenin sorabileceği sorular için bazı planlamalar yapılmıştı. Öğretmen, karşı tarafta kalıcı fiziksel zarar görüp görmeyeceğini sorduğunda, araştırmacı, “Şoklar acı verici olsa da, kalıcı doku hasarı yoktur, bu yüzden lütfen devam edin.”

Öğretmen karşı tarafın durmak istediğini söylerse, araştırmacı, “Öğrenenin hoşuna gitse de gitmese de, tüm kelime çiftlerini doğru olana kadar devam etmelisiniz, bu yüzden lütfen devam edin.” gibi cümleler söyleniyordu.

Deneyin Sonuçları

Sonuçlardan bahsetmeden önce bu deney yapılmadan Milgram tarafınca Yale Üniversitesi öğrencilerine ve akademisyenlerine uygulanan anketler den de bahsetmek gerekli.

Yapılan anketlerde 450 voltluk maksimum şokun uygulayıp uygulamayacaklarını, 0-4 kademeli bir likert skalası ile değerlendirmeleri isteniyor ve 100 kişiden hepsi 0-3 arasında puanlıyor (ortalama 1.2). Özet olarak hiçkimse bu kadar yüksek bir dozu sadece emir verildiği için uygulamayacağını söylüyor. 40 psikiatristin katıldığı ankette ise 10. şoktan sonra deneyden kesinlikle vazgeçeceklerini ve bu kadar yüksek dozajlı şok için hiçbir otoriteye boyun eğmeyeceklerini belirtiyorlar.

Deneyin sonuçlarına gelecek olursak; 40 denek içerisinden 26 tanesi (%65’i)emirlere uyarak 450 voltluk yüksek şiddetteki şoku karşı tarafa uygulamıştır. Tümü ise 300 voltu uyguladı.

Etkiler ve Tepkiler

Milgram bunu bir deneyler serisine dönüştürerek benzer sonuçları farklı açılardan yakaladı. Deneylerdeki denekler erkek iken kadınların katılımında sonuçlar benzer olduğu görüldü ancak deney 2 de ‘Öğretmen’in şoklanan kişiye fiziksel olarak daha yakın olduğu deneylerde deneklerin (‘Öğretmenler’) sadece %30 u deneyi tamamlayabildi. Deneklerin yaklaşımlarının süreci etkilediği farkedildi (Örneğin Deney 17 de 2 ‘öğretmen’ devam etmeyi kabul etmediğinde deneyi 40 kişiden sadece 4’ü tamamladı). Deney 18 de ise ikinci bir ‘öğretmen’in soruları kaydetmesi ve sorması gibi görevleri üstlendiğinde şok verenlerin 40 kişiden 37 olduğu belirlendi.

Bu deneyler silsilesinin insan davranışları üzerindeki bekleyen bulguları doğal olarak tıp camiasında yankılandı ve benzer deneyler tekrarlandı. Tekrarlanan deneylerin sistematik analizinde verilen ölümcül voltajların 28% ila 91% arasında olduğu görüldü.

Milgram deneyleri üzerine çekilen çok filmlerden, dizi sahnelerine, hatta video oyunlarındaki bölümlere varan çeşitli medyatik yansımalarının da olduğu eklemeliyim.

Yazı dizimizin bir sonraki ayağında buluşmak üzere.

Yazı serisinin ilk bölümüne buradan, ikinci bölümüne ise buradan ulaşabilirsiniz.