Sıcak çarpması kimleri etkiler? sorusuna verilecek ilk cevabımız, sıklıkla; ileri yaş ya da erken çocukluk dönemidir. Bu yaş dönemlerindeki zayıflıklar, yandaş hastalıklar ve kullanılan ilaçların, sıcaklığın klinik üzerine olan etkilerini arttırdığı hekim olsun ya da olmasın herkesce bilinir. Oysa, daha riskli bir grup daha vardır ki, bu grubun üyeleri sanıldığından çok daha fazla sıcaklıktan etkilenir. Bu yazıda, tamamı ile sağlıklı, atletik yapıda olan, sporcu, asker, itfaiye hizmetleri vb. alanlarda emek sarfeden insanların egzersizleri sırasında gelişen hastalığa, efor ilişkili sıcak çarpmasına yer verilecektir.
Efor ilişkili sıcak çarpması, efor ilişkili sıcak acillerinin bir tipi olup zamanında ve etkin olarak tedavi edilmediğinde, ölümle sonuçlanabilen kliniğe sahiptir. Diğer sıcak acilleri olan sıcak krampları, sıcak senkopu ve sıcak bitkinliğinden çok daha ağır bir tablo ile kendini gösterir. Sporcular, askeri personel, itfaiye erleri vb. gruplarda daha çok rastlanılan bu acillerde; sıcak acilinin tipi ve hastanın kliniğine göre, takip-tedavi planı değişmektedir. Bazı hastalar için alanda tedavi yeterli olabilirken, bazılarında hastane şartlarında takip ve tedavi gerekebilmektedir.
Sıcak acillerindeki klasik risk faktörleri efor ilişkili sıcak çarpmasında da geçerlidir. Bu risk faktörleri:
- Yetersiz aklimitizasyon
- Yüksek sıcaklık ve nemli ortamda ağır-yorucu egzersiz
- Zayıf fiziksel form
- Obezite
- Dehidratasyon
Bunların yanında, infeksiyon ve ilaç kullanımları gibi bazı risk faktörleri de bilinmektedir.
Aklimitizasyon: Vücudun, sıcaklık stresine karşı, zamanla yanıt oluşturup, tolerans geliştirebilme yeteneğini kazanmasıdır. Ekstrem sıcaklıkta efor sarfetmek zorunda kalacak olanlarda sıcaklık acilleri durumlarından herhangi biri için en önemli risk faktörüdür. Aklimitizasyon için en az 1-2 haftalık hazırlık süresi gerekir. Aklimitizasyon ile, plazma hacmi genişler, kutanöz kan akımını artar, terlemeye başlama eşiği düşer, ter miktarı artar, terdeki tuz konsantrasyonu azalır. Tüm bunların sonucunda ise, standart egzersizle daha düşük cilt ve kor sıcaklık oluşur.
Efor ilişkili sıcak çarpması, efor ilişkili sıcak acillerinin bir tipi olup zamanında ve etkin olarak tedavi edilmediğinde, ölümle sonuçlanabilen kliniğe sahiptir. Diğer sıcak acilleri olan sıcak krampları, sıcak senkopu ve sıcak bitkinliğinden çok daha ağır bir tablo ile kendini gösterir. Sporcular, askeri personel, itfaiye erleri vb. gruplarda daha çok rastlanılan bu acillerde; sıcak acilinin tipi ve hastanın kliniğine göre, takip-tedavi planı değişmektedir. Bazı hastalar için alanda tedavi yeterli olabilirken, bazılarında hastane şartlarında takip ve tedavi gerekebilmektedir.
Efor ilişkili hipertermi de musküler aktivitenin oluşturduğu ateşteki yükselme, cilde doğru artan kan akımı ve terleme aracılığı ile olan ısı uzaklaştırılmasından daha hızlıdır.
Sıcak çarpmasının olmazsa olmazı diyebileceğimiz 2 büyük tanı kriteri: >40°C’ yi geçen kor ateş (ör. rektal ateş) ve santral sinir sistemi disfonksiyonudur.
Dezoryantasyon, baş ağrısı, huzursuzluk, emosyonel değişiklikler, konfüzyon, bilinç bozuklukları, koma ve nöbet sıcak çarpmasının santral sinir sistemi disfonksiyon bulguları olarak kabul edilir.
Sıcak çarpmasında tek etkilenen sistem santral sinir sistemi değildir elbette. Pek çok komplikasyon ile birlikte görülebilir;
Sıcak acillerinin tedavisi hızlı ve etkin olmalıdır. Zira, hipertermiye maruz kalınan süre arttıkça ölüm riski ya da uzun dönemdeki sekel riski artar. Dolayısıyla, mümkün olan soğutma tekniğinin başlatılması ardından hastanın transferine başlanılması doğru düşünce tarzını oluşturur. Zira, acil servise ulaştığında 41°C ve üstünde ateş saptanan hastalardaki mortalite %80’ e kadar ulaşabilmektedir. Yüksek ateşe karşı uygulanan soğutma teknikleri;
Yönetim-Takip-Tedavi
- Soğuk su immersiyon tekniği (2°C, 8°C ya da 20°C’ lik su tekneleri içinde)
- Buz torbası masajı
- Buzlu suya batırılmış havlu uygulaması
- Püskürtmeli vantilator kullanımı
- IV yoldan soğutulmuş sıvı uygulamaları
- Gastrik lavaj (tekrarlanan)
- Sogutucu battaniye
Yukarıdaki soğutma yöntemlerinin yanında birkaç vaka sunumunda sıcak çarpmasında intravasküler balon kateter sistemlerinin kullanıldığı belirtilmiştir. Ancak, bu yöntemin tedavi aşamalarındaki başlangıç yeri ve kullanımı konusunda net bir görüş birliği henüz yoktur.
Soğutma teknikleri içinde en hızlı etki göstereni soğuk su immersiyon tekniğidir. Bu teknik, küçük bir hazırlıkla etkin, ve aynı zamanda ucuz fiyat-kazanç oranı sağlanılmasına olanak sağlar.
Sıcak çarpması tedavisinde, bu soğutma yöntemlerinden hiçbirinin bir diğerine üstünlüğü tam olarak kanıtlanamamıştır.
Tedavi sırasında vücüt kor ateş monitörizasyonu (rektal, mesane, özefajeal) takip edilmeli; 38,5 °C’ nin altına inildiğinde hipoterminin önlenmesi amacıyla, soğutucu tekniklerden uzaklaşılarak pasif düşüş beklenilmelidir. Tüm bu işlemler sırasında sıcak çarpmasına ait komplikasyonlar da araştırılmalı, kreatin fosfokinaz, troponin, kreatinin, karaciğer enzimleri, ve özellikle sodyum/potasyumu gibi elektrolit seviyelerini test eden laboratuvar çalışmalarına başlanılmalı, artmış aritmi riski sebebiyle kardiak monitorizasyon ve elektrokardiyogram her hastaya uygulanmalıdır. Yine, hastalar sıklıkla dehidrate olduğundan laboratuvar sonuçları çıkana kadar, klinisyenin öngördüğü miktarda intravenöz serum fizyolojik sıvı resusitasyonu ihmal edilmemelidir. Titreme ve nöbetlerin tedavisinde benzodiazepinler tercih edilirken, kullanılmasına ait kanıtlar olmasa da, bazı çalışmalar dantrolen sodyumun kullanılabileceğini bildirmektedir.
Salisilatlar ve asetaminofen, sıcak çarpmasında oluşan vücut kor ateşinin düşürülmesinde etkin değildir.
Soğutma sonrasındaki tedavi prosedürü destek tedavisi şeklindedir.
Uygun tedavi edilmiş olgu olsa bile; sıcak çarpması tanısı alan bazı hastalarda nörolojik sekel ve fonksiyon kayıpları gelişebilir.
Kaynaklar
- Pryor RR, Casa DJ, Holschen JC, O’Connor F, Vandermark LW. Exertional Heat Stroke: Strategies for Prevention and Treatment From the Sports Field to the Emergency Department. Clinical Pediatric Emergency Medicine 2013; 14: 267-78.
- Hamaya H, Hifumi T, Kawakita K, Okazaki T, Kridume K, Shinohara N, et al. Succesful management of heat stroke associated with multıple organ dysfunction by active intravascular cooling. The American Journal of Emergency Medicine. 2014 Doi: 10.1016/j.ajem.2014.05.056
- USARIEM. Department of the army and air force. Heat stress control and heat casualty management TB MED 507/AFPAM 2003; 66: 48.
- O’Connor FG, Casa DJ. Exertional heat illness in adolescents and adults: Epidemiology, thermoregulation, risk factors, and diagnosis. UpToDate 2013.
Yazar