Bu yazıda, acil hekimleri olarak çok bilmediğimizi düşündüğüm bir başlıktan bahsetmek istedim: Jet-lag. Aklınıza “jet-lagin nesi acil, jet-lag oldum diye hasta acile gelir mi ki?” gibi sorular gelmiş olabilir. Evet, her gün karşılaşmasak da “Jet-lag oldum, uyuyamıyorum” diye acile başvuran hastam olmuştu. Kaldı ki hekim olarak, çıktığımız seyahatlerde bu konuda sorularla karşılaşmamız da olası.

Peki, jet-lag nedir?

Jet-lag farklı saat dilimleri arasında yapılan seyahatlerde, vücudun biyolojik saatinin gidilen ülkenin saatiyle uyuşmaması sonucu ortaya çıkan sirkadiyen ritimdeki geçici bozulmadır^​1​. Bu terim ilk kez 1966’da Los Angeles Times’da bir makalede kullanılmış ve “akşamdan kalma” olmakla kıyaslanamayacak bir halsizlik hali olarak tanımlanmıştır^​2​. Prevelansı tam olarak bilinmemekle birlikte, yaşla birlikte sıklığı artar ve iyileşme uzun sürer. Çocukların ise jet-lagden çok fazla etkilenmedikleri ve daha çabuk iyileştikleri bilinmektedir (https://www.medicalnewstoday.com/articles/165339.php). 

Jet-lag semptomları değişkenlik gösterir. Başta uyku-uyanıklık dengesinde bozulma (gece uykusuzluk, gündüz uyuklama hali) olmakla birlikte, halsizlik, şiddetli baş ağrısı, huzursuzluk, konsantrasyon bozukluğu, iştah kaybı, barsak alışkanlıklarında bozulma (ishal veya kabızlık) hatta hafıza kayıpları bile görülebilir. Semptomların şiddeti ve süresi seyahat süresine, kalkış ve varış noktası arasındaki saat farkının miktarına ve seyahatin yönüne bağlı olarak değişmektedir^​1​. Bir kere bilinmelidir ki kuzey-güney doğrultuda yapılan seyahatlerde saat dilimi değişmeyeceğinden jet-lag olmaz. Jet-lag olması için üç ve daha fazla saat dilimi geçmek gereklidir, dolayısıyla Türkiye’den Avrupa’ya yapacağınız seyahatlerde de jet-lag olmazsınız. Ayrıca bilinmelidir ki doğuya yapılan seyahatlerde jet-lag, batıya yapılan seyahatlerden daha fazla hissedilir^​3​. Bunun nedeni doğuya gidildiğinde varış noktasındaki yerel saat daha ileri olacağından vücudun sirkediyen ritmi yakalamak için kalan zamanı daha kısa olacaktır, tam tersi batıya gidildiğinde ise varış noktasındaki yerel saat daha geri olacağından vücut adaptasyon için daha fazla zaman kazanmış olur. Yine de bilinmelidir ki 8 saat diliminden fazla bir fark varsa batıya doğruda gidilse jet-lag hissedilebilir.

Jet-lag nasıl tedavi edilir?

Jet-lag geçici bir durumdur ve kalıcı hasar bırakmaz. Vücut günde bir iki saatlik farka adapte olabilir; dolayısıyla adaptasyon için gerekli süre örneğin Ankara’dan Tokyo’ya gittiğinizi varsayalım, doğu yönünde +6 saatlik bir zaman farkı anlamına gelir ve buna adapte olmanız için ortalama 3 gün geçmesi gereklidir.

Jet-lag semptomlarını yaşamamak veya en azından hafifletmek adına farmakolojik ve non-farmakolojik müdahale ve tedavi seçenekleri mevcuttur. Öncelikle 3 günden kısa sürecek seyahatler için orijinal saatte kalınması önerilir. Gidilecek ülkeyle olan saat farkı 8 saatten daha azsa:

Seyahat öncesi:

• Doğuya gidilecekse seyahatten 3 gün önce başlanarak her gün yatağa gitme ve uyanma saatleri 30 dk öne çekilir.
• Batıya gidilecekse seyahatten 3 gün önce başlanarak her gün yatağa gitme ve uyanma saatleri 30 dk ileri çekilir.

Seyahat sırasında:

• Uçuş sırasında sedatif-hipnotik ilaç alımından kaçınılmalıdır.
• Saat varılacak ülkenin yerel saatine göre ayarlanmalı ve varış noktasındaki gece saatlerine göre uyunmalıdır.

Varış sonrasında:

• 45 dakikayı geçmeyecek kısa uyuklamalar yapılabilir.
• Gün içinde uyanıklığı arttırmak için kafein önerilir.
• Doğuya olan seyahatlerde uyku zamanı melatonin alınabilir; melatonin batıya olan seyahatlerde çok fazla işe yaramaz^​4​.

Gidilecek ülkeyle olan saat farkı 8 saatten fazla ise veya doğuya gidiliyorsa ışık tedavileri kullanılabilir. Bu tedavide doğuya gidildiğinde ilk birkaç gün ikindi ve akşam saatlerinde parlak ışıktan kaçınılması ve sabah saatlerinde gün ışığına maruz kalınması önerilir. Batıya gidildiğinde ise akşam ışığa maruziyet önerilirken, ilk birkaç gün sabah ışığından kaçınılması ve gün içinde koyu renk gözlükler kullanılması önerilir. Ayrıca genel olarak uçuş sırasında alkollü içeceklerden uzak durma, hafif gıdalar tüketme ve bol su tüketilmesi önerilebilir.

Jet-lag tedavisinde daha ciddi semptomlar için farmakolojik ajanlar da kullanılabilir. Bunlardan en çok bilineni melatonindir. 1974’de Aaron Lerner tarafından ilk bulunduğunda “uyku hormonu” olarak tanımlanmış olsa da, aslında melatonin “karanlık hormonudur” ve beyne gece olduğu sinyalini vererek uykuya eğilimi arttırır. Yani melatonin olmadan da uyuyabiliriz; ancak melatonin salgılanan dönemde uyuduğumuzda uyku kalitemiz artar. Melatonin jet-lag tedavisinde 1986’dan beri kullanılmaktadır. Uygun zamanda alınmadığında semptomlarda daha da kötüleşme olabilir.

• Doğuya gidilecekse; yani fizyolojik saati daha geç bir saate ayarlamak isteniyorsa, melatonin yolculuk yapılacak gün varış noktasının yerel saatine göre yatma saatinde (örneğin Ankara – Tokyo uçuşu için saat 16:00’da, Tokyo’da saat 22:00 iken) alınmalıdır. Varıldıktan sonraki birkaç gün varış noktasındaki yatma saatinde alınmaya devam edilmelidir. Eğer sekiz saatten fazla bir fark varsa melatonin tedavisine uçuştan 1 -3 gün önce başlanması önerilir.
• Batıya gidilecekse; yani fizyolojik saati daha erken bir saate ayarlamak isteniyorsa, melatonin sabah saatlerinde alınmalıdır.

Melatonin dozuyla ilişkili olarak 0.5 mg ile 5 mg arasında etkinlik farkı saptanmamıştır^​1​. Melatonine bağlı gündüz uyku hali, sersemlik, baş ağrısı, iştah kaybı gibi yan etkiler bildirilmiş olsa da bunların melatoninin yan etkisi mi yoksa jet-lagin kendi semptomları mı olduğu ayrımı yapılamamıştır. Melatonin sadece yetişkinler tarafından kullanılabilir ve melatonin kullanırken alkol alınmamalıdır.

Melatonin dışında melatonin analogları (Ramelteon ve Tasimelteon), benzodiazepinler ve benzodiazepin olmayan hipnotik ajanlar (Zolpidem) jet-lag tedavisinde, uykuya geçişi kolaylaştırma amaçlı denenmiştir; ancak yaygın kullanımları yoktur. Difenhidramin gibi antihistamiklerin de uykusuzluk tedavisinde reçetesiz kullanımlarının sık olduğu bilinmektedir. Bunlar dışında jet-lag tedavisinde, gün içinde uyanıklığı arttırmak amaçlı Kafein ve Armodafinil (Santral sinir sistemi stimulanı) ile yapılmış çalışmalar mevcuttur ancak bu ilaçlarda rutin kullanılmaz.

Son söz

Jet-lag ilaçsız da tedavi edilebilen geçici bir durumdur. Saat farkının çok fazla olduğu ve doğuya yapılan seyahatlerde semptomları azaltmak için melatonin kullanılabilir. Melatonin uygun saatte alınması ve beraberinde uygulanacak ışık tedavileri, ilacın başarısını belirler. Eğer çok seyahat ediyorsanız veya eden bir hasta ile karşılaşırsanız jet-lag ile başa çıkma hususunda, aşağıda linkini de verdiğim telefon aplikasyonlarını kullanmalarını önerebilirsiniz (https://www.timeshifter.com/melatonin-for-jet-lag).

İyi uçuşlar….