Merhabalar. Bugün sizlere, başımdan geçen bir olaydan esinlenerek, zoraki atıf (coercive citation) ile ilgili öğrendiklerimi yazmak istedim.

Olay şu şekilde; bir yazımızı, bu yılın başında, bir dergiye gönderdik. Hakemlerden revizyon isteği geldi. Ancak hakemlerden biri, yazıya kendi belirlediği referansları da (3 adet) eklememizi istiyordu. Referansların üçü de aynı ülkedendi, ve yazarlarına baktığımızda ise üç makalede de var olan ortak isimler mevcuttu. Diğer düzeltmeleri yaptıktan sonra, söz konusu makalelerin yazıya bir katkı sağlamayacağını düşünerek, hakemin bu isteğini uygun görmedik ve kibarca teşekkür ederek yazıyı revize edilmiş haliyle tekrar yükledik. İkinci revizyon isteğinde, hakem kendi belirlediği referanslara atıf isteğini yeniledi. Diğer revizyonları halledip, atıf isteğine teşekkür ederek yazıyı tekrar yükledik. Üçüncü revizyon mailinde, artık diğer hakemlerin aradan çıktığını ve bizden atıf isteyen hakemin revizyon (ve atıf) isteklerinin kaldığını gördük. Bu konuda duruşumuz netti ancak bu mail süreci de can sıkıcı bir hal almaya başlamıştı. Görünen o ki, bu atıfları yapmazsak bu hakemden geçemeyecektik. Bu sefer durumu editöre bildirmeye karar verdik.

Yine de, daha deneyimli insanlar için minik görünen ve bir maille halledilebilecek bu problemin, benim gibi yeni yetme bir araştırmacı için artık ete kemiğe bürünmüş bir probleme dönüşmesi, çok heves kırıcı ve dikkat dağıtıcı bir hal almıştı. Bir noktada, yazarımız İbrahim Sarbay’dan esinlenerek, biraz da farkındalık oluşturmak amacıyla, Twitter’da 24 saat süren bir anket başlattım. Anket sonucunda kazanan taraf beliydi ancak oy kullanan 147 kişiden 60 kişi de “bırak lanet olsun, referansları koy da başın ağrımasın, sırada bekleyen diğer işlerine bak” diyordu. Yani durum biraz da kanıksanmıştı. 60 kişi (%41) pek de azımsanmayacak bir rakamdı. Anket devam ederken, Haldun abi de bana mesaj üzerinden bunun neden ve nasıl uygunsuz olduğu ile ilgili referanslar göndermekteydi. Bunun üzerine, hazır elimde bununla ilgili seçkin referanslar varken, durumu derlemeye karar verdim.

Öncelikle, Kuo-Chen Chou ile tanışalım..

Kendisi, 1938 doğumlu, Amerikan biyofizik ve biyobilişimci. Halen Boston’da, kar amacı gütmeyen bir araştırma örgütünde görevli. Chou’nun bu yazıda olmasının sebebi ise şu, Chou’nun h indeksi 135 ve 2014-2018 arası çeşitli kuruluşlar tarafından en yüksek atıf alan araştırmacılar arasında gösterilmiş. Chou’nun birçok dergide editör ve hakemliği bulunuyor. Bunlardan bazıları The Open Bioinformatics Journal, (Baş editör, 2008–2019),  Journal of Theoretical Biology (yayın kurulu 2005–2019), Journal of Biomedicine and Biotechnology (2008–2014) ve The Open Biochemistry Journal (2007–2019).

2019’da, Bioinformatics dergisi, zoraki atıf ile bağlantısı olan bir hakemleri ile ilgili bir editöryel yayınlıyor. 2020’de ise, Journal of Theoretical Biology dergisi de, kendi editör kurulunda da olan, aynı hakemin, kendilerinde de zoraki atıf ile bağlantısı olduğuna dair bir editöryel yayınlıyor. Daha sonraları, Nature dergisi, ismi verilmeyen bu kişinin Chou olduğunu ortaya çıkartıyor. Günün sonunda, Chou Journal of Theoretical Biology editöryel kurulundan ve Bioinformatics hakemliğinden çıkartılıyor.^​1​

Akademik yayıncılıkta zoraki atıf

Burada, iki çeşit zoraki atıftan bahsedebiliriz. Birincisi, hakemin kendi önceki makalelerine istediği atıf, diğeri ise editörün kendi dergisine istediği atıf.

Günümüz şartlarında, ortak dilde, bilimin “niteliğini niceliklemeye” yarayan belli bazı parametreler var. Bunun sonucu olarak, kabaca, hakemin kendi makalesine istediği atıf hakem kişisinin h indeksini, dergiye istenen atıf ise derginin impakt faktörünü yükseltecek diyebiliriz.

Dergiler için talep edilen zoraki atıflarda genelde eklenmesi istenen referansın makaleye katkısı gözetilmez. Yazarı belirli bir makaleye yönlendirmek yerine, belirli anahtar kelimeleri içeren referansların eklenmesi istenir. Bu durum, yazarı zor durumda bırakır çünkü bunun anlamı, “Ya makaleye bizim istediğimiz atıfları yaparsın, ya da yazının reddedilme riskini göze alırsın” demektir.^​2​

Alabama Üniversitesi İşletme Yönetimi Yüksekokulu’ndan Eric A. Fong adlı akademisyen, makale gönderdiği bir dergide, dergi editörü tarafından, yazının yayınlanması için o dergideki makalelere atıf yapması istendiğinde bunu şaşkınlıkla karşılamış. Fong ve çalışma arkadaşı Allen W. Wilhite, etraflarındaki insanlara bu durumdan bahsedince bazı insanlar durumu şaşkınlıkla karşılarken, bazılarının ise bu duruma aşina olduğunu görmüşler^​3​. Bunun üzerine, Fong ve Wilhite tarafından, zoraki atıfın yaygınlığının ve özelliklerinin incelenmesi amacıyla, ekonomi, sosyoloji, fizyoloji, ve çoklu işletme/iktisat disiplinlerinden (satış, pazarlama, finans, bilişim, muhasebe) 6672 araştırmacının katıldığı bir anketin sonuçları ve bu branşlardan 872 derginin verileri incelenmiş. Analiz sonucu, zoraki atıfın çok yaygın olduğu ve kötüye kullanıldığı görülmüş. Ankete katılanların %86’sının zoraki atıfın uygunsuz olduğunu düşündüğünü belirtmesine, %81’inin zoraki atıfın bir derginin prestijini azalttığına inanmasına ve %64’ünün zoraki atıf isteyen dergilere yazı yüklememe eğiliminde olmasına rağmen, yine de %57’si zoraki atıf istediği bilinen dergilere yazı yollamadan önce yazılarına fazladan bu referansları ekleyebileceklerini belirtmiş. Daha kıdemli akademisyenlerin bu zoraki taleplere daha dirençli olduğu, kıdemce daha genç olanların ise bunu kabullenme eğiliminde olduğu görülmüş.^​2​

Dergiler açısından bakıldığında da durum karışık. Zoraki atıfı uygun bulmasalar bile, bunu uygun bulan ve bu şekilde çalışan dergilerin impakt faktörü ve dolayısıyla sıralaması yükseleceğinden, bu sefer kendileri sıralamalarda bu dergilerin altında kalma riskiyle karşı karşıya kalacak. Dolayısıyla, kendi alanındaki dergiler eğer atıf isteyen dergilerse, bu dergilerden geride kalmamak için, editörlerin üzerinde atıf istemek ve dergi impaktını yükseltmek için baskı oluşabilecek. Benzer bir vukuat, 2009’da Brezilya’da gerçekleşmiş. Dergilerin impakt faktör baskısı sebebiyle direkt olarak kendilerine değilse de, anlaştıkları dergiler ile birbirlerine atıf istedikleri tespit edilmiş ve editörün işine son verilmiş^​4​.  

2017 yılında ise bir Elsevier dergisi olan Geoderma’dan Artemi Cerda’nın, hakemlik yaptığı yazılardaki atıfları manipüle etmekle suçlanmasının sonucunda derginin editör kurulundan istifa etmesiyle Elsevier yayın kuruluşu da harekete geçmiş ve suçlamaları araştırarak Cerda’nın atıfları manipüle ettiği sonucuna varmış. Bu tarihten itibaren de bu durumun önüne geçmek için editör kılavuzlarını, kontratlarını ve hakem kılavuzlarını değiştirmiş. Elsevier bununla da yetinmemiş; Elsevier dergilerine bağlı çalışan 55.000 hakemin değerlendirmeleri incelenmiş ve anormal atıf aktivitesi olup olmadığına bakılmış. %1’den azında, inceledikleri yayınlarda istikrarlı bir şekilde kendilerine atıf yapıldığı tespit edilmiş. Şüpheli vakaların incelenmesinin çoğunluğu tamamlanmış olmakla birlikte, incelemeleri devam etmekte^​5​.

Bizi neler bekliyor?

• Yazının yayın olduğu dergiye verilen atıflar impakt faktör hesaplanmasında kullanılmazsa bu eğilimin azalabileceği belirtiliyor.
• Hakem değerlendirmesi sürecinde eklenen referansların ayrı tutulduğu bir veritabanı geliştirilmesi de öneriler dahilinde.
• Chou’nun ayrıldığı Bioinformatics dergisinin yardımcı editörü olan J. Wren, makalelerdeki olağan dışı atıfları tespit edecek bir yazılım üzerinde çalıştığını belirtmiş^​6​. Ancak yine de, yazı hali hazırda yayın olduktan sonra bu durumun tespit edilmesinin ne gibi bir fayda sağlayacağı da merak konusu.