Ta tıp fakültesinden beri zaman zaman “İşaret Dili öğreneyim” diye niyetlenip duruyorum. Bazen yakın dönemde bir kurs bulamıyorum, bazen birlikte gidecek arkadaş, bazen o, bazen bu derken yıllar geçti; hakkıyla İşaret Dili öğrenemedim. Zaman zaman hastam olarak misafirim olan İşitme Engelli bireyleri gördükçe, “Ah bilseydim, ne iyi olurdu” diyorum o kadar. Ancak eminim ki aramızda İşitme Engelli bireyler için kafa yoran, onlar için Acil Servisleri “engelsiz alanlar” haline çevirmeye çalışan çok meslektaşımız var.

Bu yazıda, gerçekleştirdiğim bazı mülakatlar (bkz. Teşekkürler bölümü) ve çeşitli kaynaklardan edindiğim bilgilerle, İşitme Engellilerle iletişim ve İşaret Dili üzerine biraz “genel kültür” sunmaya çalıştım. Yine, sanırım ilk defa olarak, Acil Serviste sık kullanılan bazı ifadelerin, işaret diliyle söylenişlerini de konunun uzmanları eşliğinde uygulamalı olarak gösterme fırsatı buldum. Amaç, sadece farkındalığımızı artırmak. Fazlası zaten haddime de değil.

Acil servislerimizde çoğunlukla İşitme veya Görme Engelli bireyler için özel bir bilgilendirme/yönlendirme/destek protokolü yok. Bazı hastanelerimizde mesai saatleri içinde görev yapan eğitimli personel ile bu problem çözülmeye çalışılıyor.

Halbuki işitme engelli birey azımsanamayacak sayıda!

Sayılar

Dünya genelinde işitme bozukluğu (20 dB veya daha fazla) olan tahmini toplam kişi sayısı 1990’da 807,2 milyon iken, bu sayı 2013’te 1,23 milyara yükselmiş. Günümüzde işitme kaybının yaklaşık olarak %90’ı yaşa bağlı ve diğer işitme kaybı olarak sınıflandırılmakta, bunları Otitis Media takip ediyor. 2013 yılı verilerine göre doğumsal anomaliler tüm işitme kayıplarının % 2,1’ini, ancak tam işitme kaybının % 21,1’ini oluşturuyor^​1​.

Dünya Sağlık Örgütü’nün 2005 yılı verilerine göre; dünya genelinde, 68 milyonu çocuk olmak üzere, 278 milyon “işitme engelli birey” mevcut. Türkiye’de ise, 63.000 civarında işitme kayıplı çocuk bulunmakta^​2​. Bütün işitme engeli türlerini bir araya getirdiğimizde ise yaklaşık 3 milyon işitme engeli olan birey bulunuyor.

İşaret Dili Üzerine Kısa Kısa

• Türk işaret dilinde 1500’den fazla ifade yer alıyor.
• Türk işaret dilinde çift el kullanılırken, bazı ülke dillerinde tek el kullanılıyor.
• İşaret dili evrensel değil. Her ülkenin kendine ait işaret dili olduğu gibi, ülkelerin kendi içinde de başka başka işaret dilleri mevcut. Türkiye’de de Ankara, İstanbul, İzmir gibi çeşitli şehirlerimizin isimleri ile anılan işaret dilleri var (Bunları lehçeler/aksanlar gibi düşünebiliriz). Farklı ülkelerin işaret dilleri arasında da elbette çeşitli oranlarda ortaklıklar var.
• Türk işaret dilinin tarihi çok eskilere dayanıyor. İbn Batuta Seyahatnamesi’nden 2. Osmanlı sultanı Orhan Gazi zamanında kullanıldığı anlaşılıyor^​3​.
• İşaret dili, yalnızca el hareketlerinden ibaret bir dil değil. Her ifade için, yüzünüzün aldığı şekil, jest ve mimikler de büyük önem taşıyor. Mesela turuncu, portakal ve Antalya aynı işaretle gösteriliyor. Hangi kelimeyi kastettiğinizin anlaşılması için mimiklerinize bakılıyor. Ya da “Ben üzgünüm” derken gülmeniz, “Ben yorgunum” derken çakı gibi durmanız istediğinizi ifade edememenizi sağlayabilir. Bu özellikle Türk işaret dilinde çok önemli.
• İşaret dilinde mecaz kelimeler yok. Bu nedenle mecaz içerikli cümle kullanmamak gerekiyor. Tercümanlar da bu gibi ifadelerin gerçek anlamlarını açıklamakla yetiniyorlar.
• İşaret dilinin gramer yapısı Türkçe’den farklı. İşaret dilinde fiillerin sonunda zaman ekleri yer almıyor. Mesela “Ben çalışıyorum” demek için “Ben” + “çalışmak” demeniz yeterli.
• Sıfat ve fiilleri olumsuz hale getirmek için, “Değil” işareti kullanılıyor. “(Ben) bilmiyorum” demek için “Ben” + “Bilmek” + “Değil” ifadelerini kullanıyoruz örneğin.
• Yukarıda yer alan “bilmek” işaretini çeşitli şekillerde kullanabiliyoruz. “Gelebilirsin” demek için, “Gel” + “bilmek” ifadeleri kullanılıyor mesela.
• Çoğul eki yerine; bazı ifadeler için, ifadeyi birden çok kere yapmak (“İnsanlar” yerine birkaç kere “insan” yapmak gibi), bazıları içinse öncesinde “çok” işareti yapmak (“Ağaçlar” için “Çok” + “Ağaç”) gerekiyor.
• İfadeleri soru haline getirmek için, jest ve mimiklerimizle soru sorduğumuzu gösteriyoruz.
• Bu yüzden, işitme engelli bireyle iletişim kurarken, baş ve belimiz arasındaki bölge kişinin görme alanı içerisinde kalmalı.
• İşitme engelliler çoğunlukla dudak okumada da çok iyiler. Bu yüzden ağız okumalarını denemek iyi bir seçenek olabilir. Kelimeleri çok yavaş veya abartılı bir tarzda söylemenize gerek yok. Açık ağız hareketleri ve normal bir hız yeterli olacaktır.
• İşaret dilinde kelime dağarcığı günlük hayatta kullandığımız her kelimeyi karşılamaya yetmiyor. Örnek olarak BT ve MR için ayrı ifadeler yok. Burada biraz çizgi dışı düşünerek çözümler geliştirmek gerekebilir. Yine parmak alfabesiyle karakterleri göstermek de yeterli olacaktır.
• İşaret Dili eğitimleri, Milli Eğitim Bakanlığı’nın onayladığı sertifika programları ile kurslardan alınabiliyor. Temel İşaret Dili eğitim programı 120 saat ve Tercümanlık programı ise buna ek olarak 200 saatlik bir eğitimden oluşuyor. İşitme engelliler tarafından kurulan derneklerin veya belediyelerin düzenledikleri kurslar başlangıç için iyi seçenekler olacaktır.
• “Sız/siz/suz/süz” için “Hiç”, “maya/meye” için “İçin”, “meli/malı” için ise “Lazım” ifadesini kullanmak yeterli.
• “Lazım” ifadesi için baş ve işaret parmaklarımızla karşıya bakacak şekilde L harfi yapıyor ve hafifçe karşımızdakine doğru uzatıyoruz.
• CODA (Children of Deaf Adults), “işitme engellerinin olmaması dolayısıyla işiten ve konuşan dünya içerisinde yer alırken, ebeveynlerinin işitme engellilik durumları dolayısıyla da işitme engellilerin dünyasında yetişen ve bu dünyaya dair de aidiyetleri olan bireyler”e verilen isimdir^​4​. İşitme engellilerin ebeveynleri büyük oranda işitebilmekte ve işitme engelliler, %90 oranında işiten çocuklara sahip olmaktadırlar. Bu nedenlerle Acil Servisimize başvuran işitme engelli hastalarımızın birinci derece yakınları arasında işitme engeli olmayan kişilerin yer alması büyük bir olasılıktır. Onlardan yardım alma fırsatını kaçırmayın (Ancak bu konuda idealin, işitme engelli tercümanı aracılığıyla iletişime geçmek olduğunu da unutmayın).
• İşaret dilini biliyor olmanız, sizin ve işitme engelli hastanızın arasındaki “engeli” ortadan kaldıracaktır.

İşitme Engelliler ile İletişim İçin Tavsiyeler

1. İşitme Engelli birey ile iletişime geçmeden önce, dikkatini çekebilmek için omzuna dokunmak veya görme alanı içerisinde elinizi sallamak gibi bir yöntem kullanın.
2. İşitme Engelli birey ile iletişim kurarken daima yüzüne bakın (Bir işaret dili tercümanı aracılığı ile konuşuyor olsanız da!). Göz teması kurun ve konuşmanız boyunca sürdürün. Çoğunlukla sizi anlamalarına yardımcı olmak için dudak okumaya güvenirler. Bu yüzden konuşma sırasında ekrana veya başka bir tarafa dönmemeye veya ağzınızı kapatmamaya çalışın.
3. Ortamdaki gürültüyü ve aydınlatmayı kontrol edin. Mümkünse gürültü olmayan bir yere geçin. Yüzünüzün gölgede olmadığından ve gözlerine güçlü ışık veya güneş ışığı gelmediğinden emin olun.
4. Mesafenizi koruyun. İşitme Engelli bireyden bir veya iki metre uzakta durun. İşitme cihazı kullanıcıları, dudak okuyanlar ve işaret dili kullanan bütün hastalarınız için bu önemlidir.
5. Karşılıklı oturacaksanız, oturacağı yeri onun seçmesine izin verin. İşitme Engelli bireyler iletişimi daha rahat sağlayabilecekleri yeri seçme konusunda daha başarılı olacaklardır.
6. Anlaşılır, yavaş ve istikrarlı bir şekilde konuşun. Mırıldanmayın, bağırmayın veya abartmayın – bunlar dudak kalıplarınızı bozarak anlaşılmanızı güçleştirecektir.
7. Eğer bir konuşmada birden fazla kişi varsa, konuşmayı sırayla sürdürün.
8. Gerekirse söylediklerinizi tekrar edin ve yeniden ifade edin. Aynı şeyi farklı bir şekilde söylemeye çalışmak yardımcı olabilir.
9. Jest ve mimiklerinizi elinizden geldiğince kullanın, bir anlamda teatral olun.
10. Yazın. Anlamaya yardımcı olması için yazmaktan veya çizmekten korkmayın.
11. İlk birkaç seferde ne söylediğinizi anlamasalar bile denemeye devam edin. İşitme Engelli bireyler, karşılarındakinin birkaç tekrardan sonra “Neyse, önemli değil” diyerek denemeyi kesmesinin, “Sen önemli değilsin” demek gibi bir his verdiğini ifade ediyorlar. Dört veya beş kez yeniden ifade etmek, hatta yazmak bile gerekse, pes etmeyin.
12. Yeni bir konuya geçeceğiniz her seferinde, bunu karşınızdakine belirtin. Konunun değiştiğini anladıklarından emin olun.
13. Sorun. İletişiminizi kolaylaştıracak bir tavsiyeleri varsa, bundan yararlanma fırsatını kaçırmayın.
14. Söylediklerinizin doğu anlaşıldığından emin olmak için açık uçlu sorular sorun.
15. İşitme Engelli ile iletişim kurmaya hazır olmak, hastanenin ve sağlık personelinin görevi, işitme engelli bireyin değil! Dolayısıyla buna uygun altyapıyı sağlamış olduğunuzdan emin olun.
16. Gereken durumlarda vücut parçalarınıza işaret ederek ifadelerinize destek olabilirsiniz.
17. Konuşurken aralıklarla durarak, karşınızdakinin sizi doğru şekilde takip edebildiğinden emin olun.
18. Görüşme sırasında kapınız veya telefonunuz çalarsa veya iletişimi kısa süreli de olsa sonlandırmak zorunda kalırsanız, o işe dönmeden önce karşınızdakini durum konusunda bilgilendirin.
19. Yorgunluğu fark edin. İşitme Engelli bireylerin iletişim kurmasının daha yorucu olabildiğini unutmayın.
20. Karşılıklı yazarak iletişim kuracaksanız, kelime ve ifadelerinizi basit seçmeye çalışın. Karşınızdakinin anladığından emin olduktan sonra daha kompleks ifadelere geçin.
21. Bazı temel ifadelerin işaret dilindeki karşılıklarını öğrenin. Bunun iletişiminizi çok geliştiremeyeceğini düşünseniz bile, karşınızdakine saygınızı ve omnu düşündüğünüzü bundan daha iyi ifade etmenin az yolu var (Yabancı biriyle karşılaştığınızda bir-iki kelime onun dilinde konuşmak iletişiminize katkı sağlamıyor, ancak mükemmel sonuçları olabiliyor. Tıpkı bunun gibi…).
22. Hata yapmaktan korkmayın. Yabancı dil örneğinden gidecek olursak, dilinizi yeni öğrenen birinin konuşma sırasında hatalar yapmasını normal karşılarsınız. İşaret dilini kullanırken hatalar yapsanız da, onlar da bu çabanızı takdir edecek ve sizi yargılamayacaklar^​5–7​.

Teknolojik Gelişmeler

Teknoloji bir çok alanda olduğu gibi İşitme Engelli hastalarımızla iletişimde de büyük kolaylıklar sağlamaya başladı. İşitme destek cihazlarından, işaret dilini yazıya, yazıyı işaret diline çevirebilen uygulamalara kadar giderek artan sayıda çözüm hayatımıza girmiş durumda. Yazıyı uzatmamak için bu konuda detaya girmeyeceğim, ancak Sağlık Bakanlığı’nın Engelsiz Sağlık İletişim Merkezi (ESİM) uygulamasından bahsetmeden geçmeyelim.

ESİM, İşitme Engelli bireylerin sağlık hizmetlerine erişimini kolaylaştırmak ve iletişim sorunlarını ortadan kaldırmak amacı ile işaret dilinde 7/24 görüntülü destek veren bir uygulama. Android ve iOS uygulamaları üzerinden hesap oluşturularak kolayca kullanılabiliyor. ESİM aracılığıyla ambulans hizmeti yanında tercüme hizmetiyle de Merkezi Hekim Randevu Sistemi’nden randevu verilebiliyor.

Yine yakın zamanlı bir gelişmeyle; işitme engelli bireyler, bireysel resmi işlemlerinde yardımcı olması amacıyla Türk İşaret Dili tercümanı talep edebiliyorlar.

Canlı Yayın

Sayın Melis Güldalı ve Merve Çiçek, @metradinozore isimli Instagram hesapları üzerinden işaret dili ile ilgili haftalık canlı yayınlar gerçekleştiriyorlar. Bu yayınlardan birini de “Acil Servislerde Sık Kullanılan ifadelere ayırdılar” (Kendilerine buradan bir kez daha teşekkür ediyorum).

Sanırım Acil Tıp açısından bir ilk olan bu yayında, şu ifadelere yer verildi:

“Hasta-doktor-hastane, Yakınınızın telefon numarası var mı?, (İzin verirseniz) muayene edeceğim, baş ağrısı/karın ağrısı/göğüs ağrısı, Ateş, Nefes Darlığı, bayılmak, ishal, bulantı/kusma, baş dönmesi, iğne, röntgen, tomografi, MR, Vücudunuzda metal var mı? (Protez/kalp pili gibi), idrar tahlili/kan tahlili (yapacağım), şeker hastalığı, tansiyon hastalığı, kalp hastalığı, kanser, ilaç alerjisi, Kullandığınız ilaçlar neler?, Hiç ameliyat oldunuz mu?, Gebelik/emzirme var mı?, Kötü bir durum yok, Tetkiklerinizi güzel çıktı, Hastaneye yatmanız gerekiyor.”

Yayını @metradinozore Instagram hesabından izleyebilirsiniz.

Teşekkürler

Bu yazının hazırlanmasına katkı sağlayan aşağıdaki isimlere teşekkürlerimi sunarım (alfabetik sırayla):

Ayşe Saray Özturan, Begüm Ay, Eda Sarışahin, Melis Güldalı, Merve Çiçek, @mervuşa (Twitter), Nergis Baktır, Zeliha Hilalce

Referanslar