Probiyotikler, insan vücudunda doğal olarak bulunan mikroorganizmalarla aynı veya benzer özelliklere sahip olan ve sağlığa faydalı olabilecek canlı mikroorganizmalardır. Günümüzde probiyotikler besin takviyeleri, yoğurt gibi ağızdan alınan ürünlerin yanı sıra fitiller ve kremler gibi diğer ürünler şeklinde de tüketicilere sunulmaktadır.

Tarihte probiyotikler

Probiyotik kelimesi ilk olarak 1953 yılında Alman bakteriyolog, hijyenist ve gıda bilimcisi Werner Kollath tarafından Latince pro (için) ve Yunanca bios (yaşam) anlamına gelen kelimelerden üretilmiş ve kelimenin tam anlamıyla “yaşamın sağlıklı gelişimi için gerekli olan aktif maddeler” için kullanılmıştır.^​1​ Hijyen ve bütünsel beslenme ile de öncü isimlerden biri olan Kollath, aynı zamanda sıkı bir Nazi destekçisiydi.^​2​

İsim babasından binyıllar önce Hipokrat’ın ölümün bağırsaklarda olduğu ve kötü sindirimin tüm kötülüklerin kökü olduğunu ilan etmesinden etkilenmiş olacak ki, Nobel ödüllü Elie Metchnikoff; çalıştığı Louis Pasteur Enstütüsü’nde meslektaşları fermantasyon ile ilgilenirken, O bu süreçten sorumlu mikroorganizmaların insan sağlığına olan etkileri ile ilgileniyordu. Genç bir Bulgar doktor tarafından keşfedilen Bulgar basillerinin (Lactobacillus bulgaricus), hastalığa ve yaşlanmaya katkıda bulunan gastrointestinal metabolizmanın çürütücü etkilerini ortadan kaldırabileceğini öne sürdü.^​3​ Metchnikoff ayrıca yaşlanmanın sebebinin, kalın bağırsakta bakteriyel çürüme sonucu ortaya çıkan ve dolaşıma salınan toksinler olduğunu da iddia etti.

Bulgar basili (Lactobacillus bulgaricus) Lactobacillus delbrueckii türünden bir laktobasil olup sütten beslenerek laktik asit fermantasyonu yolu ile yoğurt oluşumunu sağlayan bir çok bakteriden biridir. Adını Bulgar doktor Stamen Gigov Grigorov’un 1905’te sütün kesilmesine sebep olan bakteriyi izole etmesi ve bu bilgiyi Louis Pasteur Enstütüsü’den Elie Metchnikoff’a ile paylaşması sonucu almıştır. O sıralarda Cenevre’de bir tıp öğrencisi olan Bulgar doktor Stamen Gigov Grigorov’un bu keşfi heyecan uyandırmış ve profesörü bu keşfi, sağlığı ve uzun ömürlülüğü artırabilecek veya azaltabilecek faktörleri araştıran ve bu durumu bağırsaklardaki zararlı mikroorganizmalara bağlama fikirleri olan Rus (bazı kaynaklara göre Ukraynalı) bilim insanı Metchnikoff’a yazmıştır.^​4​ MÖ 5000 yıllarına kadar uzanan ve insanlar tarafından sürekli kullanılan yoğurt, bilim dünyasında yeni bir çığır açmıştır.

Fermente sütün kökeni eski Mısırlılara, Fenikelilere ve Doğu kültürlerine kadar uzanmaktadır. Eski Doğu halkları, Frigya, Sarmatya ve Makedon göçebe çobanlar, inek, koyun, keçi, at ve deveden elde edilen sütü, aynı hayvanın derisinden veya midesinden yapılan kaplarda saklardı.

Efsaneye göre, çölün kavurucu güneşinde yolculuk eden bu çobanlardan biri, sütü bir süre keçi derisinden (kimi kaynaklarda midesinden) bir çantanın içinde unuttuğunda, sütün kalın, kaymaklı ve lezzetli bir muhallebiye dönüştüğünü bulduğunu anlatır. Bu yeni ürüne “yoğurt” adı verildi. Kökeni ne olursa olsun, yoğurdun ve diğer fermente sütlerin faydalı sağlık özellikleri ve tedavi amaçlı kullanımı, bakterilerin varlığının anlaşılmasından çok önce, çok eski zamanlardan beri bilinmektedir. Türkler için yoğurt yaşam iksiriydi. Yoğurdun fiziksel ve ruhsal sağlık sağladığına ve ömrü uzattığına inanıyorlardı.^​3​

Probiyotikler kimlerdir?

Geleneksel olarak; yoğurt, kefir, lahana turşusu, kimchi, tempeh, miso ve kombucha gibi çok çeşitli fermente gıdalar, doğudan batıya kadar farklı kültürler ve etnik kökenler arasındaki düzenli beslenmenin bir parçası ve probiyotik türlerinin geleneksel kaynağı olarak hizmet ederler.^​5​ Son yıllarda probiyotiklerin, bağırsak homeostazisinin restorasyonu yoluyla bağışıklık sistemini modüle ettiği öne sürülmektedir.^​6​ Günümüz bilgisine göre probiyotikler hem bakterileri (Lactobacillus, Lactococcus, Leuconostoc, Pediococcus, Propionibacterium, Bifidobacterium, Bacillus, bazı Streptococcus, Enterococcus, Escherichia coli türleri) hem de Saccharomyces boulardii gibi mayaları kapsamaktadır.^​7​ En yaygın olanları Lactobacillus ve Bifidobacterium adı verilen gruplara ait bakterilerdir.^​8​

Prebiyotik mi probiyotik mi?

Prebiyotikler ile probiyotikler aynı şey değillerdir. Probiyotikler en basit haliyle tanımlanacak olursa bizim için yararlı, savaş alanında beraber savaştığımız müttefiklerimiz, dost mikroorganizmalardır. Prebiyotikler ise, bağırsak florasındaki bu dostları besleyen ve onların çoğalmasına yardımcı olarak florayı destekleyen, sindirilemeyen besin bileşikleridir. Aktif halde olmayan bakterilerin aktif hale gelmesini sağlarlar ve onların gelişimine de yardımcı olurlar. Genelde bitkilerde bulunurlar. Prebiyotik içeren bir besin tüketildiğinde bağırsaklara kadar sağlam bir şekilde gelmeyi başarır. Ardından bağırsaklarda bir enerji kaynağı olarak kullanılırlar ve daha fazla müttefik oluşmasını desteklerler.

Prebiyotikler tam tahıllar, muz, yeşillikler, soğan, sarımsak, soya fasulyesi ve enginar gibi besinlerde bulunur. Ayrıca bazı gıdalara probiyotikler ve prebiyotikler eklenerek besin takviyesi olarak da temin edilebilmektedir.^​9​

Tabi probiyotiklerden bahsetmişken mikrobiyota/mikrobiyom kavramından da bahsetmeden olmaz. Mikrobiyota ya da mikrobiyom insan vücudunda bulunan kommensal, simbiyotik ve patojenik mikroorganizmaların topluluğuna verilen isimdir. Bu iki terim sıklıkla birbiri yerine kullanılır.^​10​

Ulusal Sağlık Enstitüleri (NIH) tarafından 2007’den 2016’ya kadar desteklenen İnsan Mikrobiyomu Projesi, sağlıklı insan vücudunun içinde ve üzerinde yaşayan normal bakterilerin haritasını çıkararak bu araştırmada önemli bir rol oynadı. İnsan Mikrobiyomu Projesi ve metagenomik analiz veri tabanı MetaHIT tarafından toplanan verilere göre, insan dışkısından 3000’e yakın bakteri türü izole edilmiştir. Türler, bağırsak mikrobiyomunun %90’ından fazlasını oluşturan Proteobacteria, Firmicutes, Actinobacteria ve Bacteroidetes ile 11 farklı filumda sınıflandırılmıştır.^{​11–13​}

Mikrobiyom sadece probiyotik bakterilerden ya da bakterilerden oluşmasa da bakteriler mikrobiyom olmaya en yatkın mikroorganizma çeşididir. Mikrobiyom bakteriler dışında arkeleri, virüsleri, fajları ve mantarları da içerir. 2016’da yapılan bir çalışmada erişkin bir insanda yaklaşık 30 trilyon hücre varken yaklaşık 40 trilyon bakteri olduğu hesaplanmıştır.^{​​​11​} Bu çalışmada diğer mikroorganizmalar hesaba katılmamıştır. Hal böyle olunca mikrobiyomda insan olarak azınlıkta kaldığımızı söylemek yanlış olmaz.

Probiyotikler ne işe yarar?

Probiyotiklerin vücutta çeşitli etkileri olabilir ve farklı probiyotikler farklı şekillerde etki gösterebilir.

Probiyotikler ;

• Vücudunuzun sağlıklı bir mikroorganizma topluluğunu sürdürmesine veya vücudunuzdaki mikroorganizma topluluğunun rahatsız edildikten sonra sağlıklı bir duruma dönmesine yardımcı olabilir.
• Arzu edilen etkilere sahip maddeler üretebilir.
• Vücudunuzun bağışıklık tepkisini etkileyebilir.

​Probiyotik ürünler farklı türde probiyotik bakteri içerebilmekte ve insan vücudunda farklı etkilere sahip olabilmektedir. Etkileri kişiden kişiye de değişiklik gösterebilir.^​14​

Probiyotikler üzerine çok sayıda araştırma yapıldı, ancak bunların çeşitli sağlık koşulları için yararlı ve güvenli olup olmadığı konusunda hala öğrenilecek çok şey var. Probiyotikler; antibiyotikle ilişkili ishalin önlenmesi, prematüre bebeklerde nekrotizan enterokolit ve sepsisin önlenmesi, bebek kolik tedavisi ve ülseratif kolitte remisyonun indüksiyonu veya sürdürülmesi dahil olmak üzere çeşitli sağlık amaçları için umut vaat etmektedir.

Ancak birçok koşulda hangi probiyotiklerin hangi durumlarda yararlı olduğunu, hangilerinin olmadığını hâlâ bilmiyoruz. Ayrıca probiyotiklerden ne kadar alınması gerektiğini veya kimin en çok fayda sağlayacağını da bilemiyoruz. Araştırmacılar hâlâ bu soruların yanıtlarını bulmaya çalışıyor.

Aşağıda üzerinde çalışılan bazı koşullar için probiyotikler ve etkileri ile ilgili yapılan araştırmaları özetlemeye çalıştım.

Gastrointestinal Sistem Etkileri

Probiyotiklerin ve mikronomun Gastrointestinal Sistem (GİS) etkilerini kısaca 3 başlık altında toplayabiliriz. Bunlar koruyucu, yapısal ve metabolik etkilerdir. Patojen mikroorganizmaların uzaklaştırılması, besinle yarışma, reseptörle yarışma, antimikrobiyal faktörlerin üretimi koruyucu etkiler başlığı altında ele alınır. Mukozal bariyeri güçlendirme, IgA indüksiyonu, tight junction (Sıkı bağlantıların) sıkılaştırılması ve immün sistem gelişimi ise yapısal etkilerdendir. Son olarak epitelyal hücre diferansiyasyonunun ve proliferasyonunun kontrolü, diyetsel karsinojenlerin metabolizması, vitaminlerin sentezi, pH’nın düşürülmesi, immün sistem maturasyonu ve gelişimi gibi metabolik etkileri de söz konusudur.^​10​

İnflamatuar barsak hastalığı

İnflamatuvar Barsak Hastalıkları (İBH) gastrointestinal sistemin kronik inflamasyonuna eşlik eden tekrarlayıcı alevlenmelerle karakterizedir; en sık görülen türleri ülseratif kolit (ÜK) ve Crohn hastalığıdır. Semptomlar karın ağrısı, ishal (kanlı olabilir), iştah kaybı, kilo kaybı ve ateşi içerebilir. Semptomlar hafiften şiddetliye kadar değişebilir ve gelip gidebilirler. Tedavi ilaçları ve bazı durumlarda ameliyatı içerir. Ayrıntılı bilgi için İnflamatuar Barsak Hastalıkları yazımızı inceleyebilirsiniz.

2014’te yapılan bir sistemik derlemede enflamatuar barsak hastalıklarında plaseboya karşı verilen probiyotiklerde remisyonu tetikleme ve sürdürmede anlamlı bir fark olmadığı görüldü. Ancak ÜK hastalarında geleneksel tedaviye probiyotikler, prebiyotikler veya sinbiyotiklerin eklenmesinin hastalığın remisyonunu tetiklemede veya sürdürmede yardımcı olabileceğini gösterdi. Bununla beraber Crohn hastalığı için faydası gösterilemedi.^​15​ 2020 yılında yapılan bir meta-analiz mevcut koşullar altında Crohn hastalığında remisyonu indüklemede plaseboyla karşılaştırıldığında probiyotiklerin etkinliği veya güvenliği konusunda oldukça belirsiz bulmuştur. ^​16​ Ancak İBH remisyonunda C. Difficile‘nin sigara, yağlı beslenme ya da düşük lifli beslenme kadar etkili olduğu bulunmuştur. Probiyotiklerin ayrıca antibiyotiğin neden olduğu remisyondan sonra kese iltihabının tedavisinde de bir miktar etkinlik gösterdiği görülmüştür.^​17​ Böylelikle tek başına bir tedavi seçeneği olmasa da takip eden hekim tarafından geleneksel tedaviye destek olarak sunulamaz mı?

İrritabl-huzursuz barsak sendromu (IBS)

İrritabl-huzursuz barsak sendromu (IBS), son üç ayda ortalama haftada en az bir gün, dışkılama sıklığı, sonrası rahatlama hissi ve dışkı şeklinin değişikliği olarak belirtilen semptomlardan iki veya daha fazlasıyla birlikte tekrarlayan karın ağrısı olarak tanımlanır.​ Bu konuda ayrıntılı okuma için İçimde bir sıkıntı var: Huzursuz Bağırsak Sendromu (IBS) yazımızı inceleyebilirsiniz.

İrritabl bağırsak sendromu (IBS) için 2018 yılında probiyotiklerle ilgili toplam 5.545 katılımcının yer aldığı 53 çalışmanın incelemesiyle yapılan analizde; probiyotiklerin genel IBS semptomları ve karın ağrısı üzerinde yararlı etkileri olabileceği sonucuna vardı. Ancak bunların etkinliği hakkında kesin sonuçlara varmak veya hangi türlerin, hangi suşların veya probiyotik kombinasyonlarının en çok yararlı olduğunu belirlemek mümkün değildi.^​18​

Clostridium difficile enfeksiyonu ve Antibiyotik ilişkili ishal

Antibiyotiğe bağlı ishal ve Clostridium difficile enfeksiyonu yetişkinler arasında sıklıkla görülür. Clostridium difficile enfeksiyonunun patofizyolojisi normal bağırsak florasının bozulmasıyla ilişkilidir. Risk faktörleri içinde; hastane yatışları, uzun süren antibiyotik tedavisi ve ileri yaş yer alır. Clostridium difficile hastane kaynaklı ishallerin en önemli sebeplerindendir. Klinik belirtiler hafif hastalıktan toksik megakolona kadar değişiklik gösterebilir. Tedavisi; hastalığın ciddiyetine bağlı olarak antibiyotiklerin kesilmesini ya da diğer ajanların kullanımını içerir.^​19​

8672 hastayı içeren 31 randomize kontrollü çalışmanın meta-analizinde, orta düzeyde kesinlik kanıtı, probiyotiklerin C. difficile ilişkili ishali önlemede etkili olduğu gösterilmektedir. Derlenen araştırmalarda yan etkiler rapor edilmesine rağmen, kontrol gruplarındaki hastalarda daha fazla yan etki görüldü. Ayrıca analizde Probiyotiklerin kısa süreli kullanımı, bağışıklık sistemi baskılanmayan veya ciddi şekilde zayıflamayan hastalarda antibiyotiklerle birlikte kullanıldığında güvenli ve etkili görünmektedir.^​20​

Probiyotiklerin kısa süreli kullanımı, bağışıklık sistemi baskılanmayan veya ciddi şekilde zayıflamayan hastalarda antibiyotiklerle birlikte kullanıldığında güvenli ve etkili görünmektedir.^​20​

26 randomize kontrollü çalışmanın daha yeni bir meta-analizinde Lactobacillus, Saccharomyces ve probiyotik karışımının hem yetişkinlerde hem de yatarak ve ayakta tedavi ortamlarında antibiyotiklerle tedavi edilen çocuklarda Clostridium difficile enfeksiyonu riskini azalttığı görülmüştür.^​21​ Ancak meta-analizlerdeki çalışmalar arasındaki heterojenlik nedeniyle probiyotik kullanımını destekleyen sağlam önerilerde bulunulabilmesi için daha fazla araştırmaya ihtiyaç vardır.^​19​

Kanser Tedavisine Bağlı İshal

İshal, kemoterapi ve radyoterapiye bağlı, kanser tedavisinin en sık yan etkilerinden biridir.^​22​ Kemoterapi ve/veya radyoterapi sırasında tüm derecelerdeki ishallerin görülme sıklığının %50 ila %80 kadar yüksek olduğu rapor edilmiştir.^​23​ İshal sıklıkla tedavide gecikmelere, dozun azaltılmasına veya tedavinin kesilmesine neden olur. Kemoterapinin neden olduğu ishale bağlı küçük ama önemli bir ölüm oranı da vardır.^​24​

Kemoterapi/radyoterapi sebepli ishalin önlenmesi ve tedavisinde probiyotiklerin kullanılması ile ilgili yapılan kapsamlı bir derlemede bir çok çalışmada önleme etkisi olmasa da tedavide ek ilaca gereksinimi uzattığı gösterilmiştir. Ancak kanıt değeri düşük olan bu çalışmalar yaşam kalitesine dair bir bilgi içermemektedir. Sonuç olarak bu çalışma probiyotiklerin yararlı etkisine ilişkin kanıtların yetersiz olduğunu ortaya çıkardı.^​25​

Hepatik ensefalopati

Hepatik ensefalopati (HE), tanım olarak, hepatik yetmezliğe eşlik eden karaciğer metabolizma ürünlerinin birikimi sonucu meydana gelen bilişsel, motor ve davranışsal bozukluktur. Amonyak (NH₃) ve Gama-aminobütirik asit (GABA) bu bozukluğun baş rolündeki iki metabolittir. Daha ayrıntılı bilgi için Acilci Gözüyle Hepatik Ensefalopati yazımızı inceleyebilirsiniz.

2017 yılında HE hastalarının probiyotiklerden faydalarını incelemek için yapılan ve 21 çalışmayı ele alan bir derlemede; her ne kadar kanıt düzeyi düşük olsa da robiyotiklerin belirgin hepatik ensefalopati gelişiminde, yaşam kalitesinde ve plazma amonyak konsantrasyonlarında iyileşmelere yol açtığı ilenmiştir. Laktuloza üstünlüğü ya da sağ kalıma etkisi ise gösterilememiştir. Probiyotiklerin gerçek etkinliğini ortaya çıkarmak için yüksek kaliteli randomize klinik araştırmalara ihtiyaç vardır.^​26​

Bebeklerde kullanımı ve etkileri

Probiyotiklerin birçok alanda kullanımı sonrası sağlıklı yaşama ve bazı hastalıklara katkıda bulunabileceği öne sürülmüştür; ancak bebeklik döneminde probiyotik maruziyetinin klinik etkileri üzerine araştırmalar sınırlıdır.

Nekrotizan Enterokolit

Nekrotizan enterokolit (NEK) yenidoğan bebeklerdeki en önemli gastrointestinal acil problemlerden biridir. Yenidoğan yoğun bakım ünitelerinde %3-15 sıklığında görülmekte ve etkilenen bebeklerin >%90’ını 32 gestasyon haftasının altındaki prematüre bebekler oluşturmaktadır. Etiyolojisi ve patogenezi tam olarak anlaşılamamakla birlikte bağırsak mukozasının enflamasyonla ilişkili iskemik nekrozu ile karakterize bir durumdur.^​27​

7.325 bebek ve 23 çalışmayı kapsayan 2017 tarihli bir çalışmada probiyotiklerin çok düşük doğum ağırlıklı bebeklerde nekrotizan enterokolitin önlenmesine yardımcı olduğunu gösterdi. Hem Lactobacillus hem de Bifidobacterium‘u içeren probiyotikler en iyi sonuçları veriyor gibi görünüyordu; ancak bireysel çalışmaların sonuçları farklılık göstermesi ve kullanılan bakteri grupları içindeki en faydalı türleri belirlemek mümkün değildi.^​28​

Çalışmalarda probiyotiklerin zararlı kısa vadeli yan etkileri gelişimi gösterilmemiştir; ancak bu kadar genç yaşta probiyotik almanın uzun vadeli etkileri belirsizdir. 2023 yılında Amerika Birleşik Devletleri Gıda ve İlaç İdaresi (FDA), probiyotik verilen prematüre bebeklerin, ürünlerdeki mikroorganizmaların neden olduğu ciddi, potansiyel olarak ölümcül enfeksiyonlara yakalanma riski altında^​29​ olduğu konusunda bir bildiri yayınlamıştır.^​30​

Erken doğmuş bebeklerde hastalık ve ölümlerin önlenmesi için anneye probiyotik takviyesini araştıran bir çalışmada 1204 bebek ve annesi incelenmiştir. Bu çalışmada Her ne kadar genel olarak probiyotikler, çok düşük doğum ağırlıklı bebeklerde nekrotizan enterokolitin görülme sıklığı ve mortalitesinde önemli azalmalara yol azaltmış olsa da probiyotik ajanlardaki farklılıklar ve doğum öncesi steroidlerin ve beslenme rejimlerinin etkisi, çalışmalar arasındaki sonuçlarda farklılıklar ortaya çıkarmıştır.^​31​

İnfantil Kolik

İnfantil kolik, iyi gelişen sağlıklı bebeklerde, daha çok akşam saatlerinde görülen, ataklar halinde ortaya çıkan, etyolojisi tam olarak aydınlatılamamış, bacaklarını karına çekme, yumruklarını sıkma, karında sertleşme, gaz çıkarma ile birlikte olan, tüm çabalara karşın durdurulması zor, aşırı ağlama ile karakterize bir sendromdur.^​32​

Koliğin nedeni tam olarak anlaşılamamıştır, ancak araştırmalar kolik olan ve olmayan bebekler arasında sindirim kanalındaki mikrobiyal toplulukta farklılıklar olduğunu göstermiştir; bu da mikroorganizmaların işin içinde olabileceğini düşündürmektedir. İnfantil kolikli bebeklerde Lactobacillus ve Bifidobacterium türlerinin azaldığı, Clostridia ve Proteobacteria’ların arttığı gösterilmiştir.^{​33–35​}

Sepsis

Sepsis en basit haliyle; yeni veya kötüleşen organ disfonksiyonu ve enfeksiyona karşı düzensiz konak yanıtı olarak tanımlanabilir. Sepsisin önlenmesi ve erken tanınması oldukça önemli olduğu bir klinik durumdur. Dünya genelinde pediatrik popülasyon için önde gelen bir morbidite ve mortalite nedenidir. Sepsisin erişkin ve çocuk popülasyonundaki tedavi yaklaşımları için yazılarımızı inceleyebilirsiniz.

9416 vakanın incelendiği bir meta-analizde probiyotiklerin prematüre bebeklerde sepsis riskini azaltmada önemli ölçüde yardımcı olduğu izlenmiştir.^​36​

Diğer sistemlere etkileri

Özellikle mikrobiyom üzerine yapılan çalışmalar sonucunda farklı probiyotiklerin çok çeşitli hastalıklarda tedaviye yardımcı olabildiği gösterilmiştir. Son yıllarda yapılan çalışmalar sonucu; birlikte yaşadığımız mikroorganizmaların davranışlarımız, ruh halimiz, bilişsel yeteneğimiz, karakterimiz, yemek hatta partner seçimlerimiz üzerinde dahi etkisi olduğu düşünülmektedir.^{​37–39​}

Probiyotikler güvenli mi?

Probiyotikler özellikle sağlıklı bireylerde görünürde güvenli bir kullanım geçmişine sahip olsa da prematüre bebekler ya da bağışıklık sistemi zayıf olan bireylerde zararlı etki riski fazladır. Probiyotiklerin olası zararlı etkileri arasında enfeksiyonlar, bu mikroorganizmalar tarafından üretilen zararlı maddeler antibiyotik direnci geminin diğer zararlı bakterilere aktarılması sayılabilir.

Probiyotiklerin güvenliğini ayrıntılı olarak inceleyen az sayıda çalışma vardır, bu nedenle yan etkilerin sıklığı ve ciddiyeti hakkında sağlam bilgi eksikliği mevcuttur. Yüksek riskli bireyler için düşünüldüğünde, probiyotiklerin potansiyel riskleri, yararlarına karşı dikkatli bir şekilde hesaplanmalıdır.

Bitirirken

İnsan olarak doğup mikrop olarak ölüyoruz, diyor Serkan Karaismailoğlu, Beyinde Ararken Bağırsakta Buldum adlı kitabında. Steril bir ortamda, annemizin güvenli vücudunda hücrelerimiz çoğunlukta iken; ilk nefes, ilk lokma ve ilk adım ile işgal başlıyor. Zamanla sayıca azınlıkta kaldığımız vücudumuzda bizi biz yapanları sadece hücrelerimiz değil, yediklerimiz/tükettiklerimiz de etkiliyor. Bir daha aynanın karşısında ben kimim sorusunu sorarken; müttefiklerimizi de doğru seçtiğimizden emin olmamız dileğiyle.