Tüm dünyada sadece sağlık alanını değil ekonomi, eğitim ve sosyal alanların tümünü etkisi altına alan COVID-19 pandemisi hakkında bilgiye erişimin günümüz teknolojileri ile oldukça hızlı ve kolay olması salgınla mücadelede bir avantaj yaratmakta. Salgın konusunda herkes bilgiye ulaşabilir, hatta dağıtabilir hale geldi. Bu durumun çok büyük avantajları var. Bilgiye erişim kolaylaştıkça, etki büyümekte, dolayısı ile tepki de çoğalmakta. Herkes koruyuculara, tanı ve tedaviye, ne yapması gerektiğine birkaç dakika içerisinde ulaşabilmekte. Artık aynı paylaşımlar farklı sosyal gruplarda aynı anda akıllı telefonlara yansıyabiliyor.
Fakat avantajları yanında dezavantajları da var. Özellikle sosyal medyada olmak üzere bilgi denetimli olarak yayılmamakta. Bilgi birden fazla yerden doğru yada yanlış kaynaklardan gelebilmekte. Hatta bilginin doğruluğundan emin olunması amacı ile altına yanlış kaynaklar da gösterilebilmekte. Bu durum da yanlış bilgi içeren “fake” paylaşımlar, kanıtlanmamış tedaviler hakkında uzun tartışmalara ve tümevarımlara yol açmakta.
Dünya Sağlık Örgütü tarafından 2 Şubat 2020’de COVID-19 Infodemi “Infodemic” tanımı ortaya atılmış, doğru olmayan bilginin özellikle internet ortamında yayılımı ve sorunun çözümüne zarar verdiği konusu gündeme getirilmiştir(1). DSÖ tarafından infodemi “insanların ihtiyacı olduğunda güvenilir ve geçerli kaynakları bulmada zorluk yaşamasına neden olan -bazıları doğru bazıları değil- bilgi fazlalığı” olarak tanımlanmıştır (2). Yanlışla doğrunun birbirine karışması ile doğru bilgiye olan güven de bir o kadar etkilenmekte. CoMuNe Lab (Bruno Kessler vakfı araştırma laboratuvarı) tarafından makine öğrenmesine dayalı yapılan tweet analizlerine göre gönderilen tweetlerin yaklaşık %30’unun güvenilmez olduğu saptanmış.
İnfodeminin artması kaygı, ırkçılık, belirsizlik ortamına neden olmakta. Dolayısı ile DSÖ mücadelede kanıta dayalı, en güncel bilgileri paylaşmak için sosyal medya kanallarından da halka direk erişimi açarak, sadece pandemi ile değil infodemi ile de mücadele ettiğini belirtmekte(2,3). Bunun için sosyal medya kanalları ile de ortaklık kuran DSÖ, Google’da COVID ile ilgili arama sonuçlarının en başında DSÖ’nün görüntülenmesi çözümüne de gitti. Amazon tedavi ettiği öne sürülen ürünlerinde denetime gitti, IBS Data Science Group tarafından global olarak da yayılan “Facts before Rumors” adında özellikle salgının başladığı yerlerdeki 200 söylentiyi toplayıp kategorize ettiği bir kampanya başlatıldı, CDC ve DSÖ söylentilere yönelik sayfalar oluşturdu.
Sosyal medyada bilgi akışının farklı bir açısı ise Çin’de hastalık tanısında ilk adı geçen doktor Li Wenliang’ın videosunun hızla yayılımı (“viral” olması) sonucu hükümet tarafından bilgi akışı kontrol edilmeye çalışıldı fakat öldükten sonra sosyal medyada öngörücü bilginin yayılımı hakkında haklı çıktığı sonucuna varılıp sansürler dahi kaldırıldı. Bu durum bilimsel olarak Ocak ayında yayınlanan, Avustralya’ da yapılmış bir çalışmada astım fırtınası öncesi, tweetlerin takip algoritması ile salgının önceden tahmin edilebilir olduğunun bulunarak, sosyal medyanın salgının başlangıcı ve tedbir konusundaki önemine dikkat çekilmiştir(4,5,6). Her ne kadar salgının başlangıcında yapabileceği etki sorgulansa da, pandemi durumunda değişen ve gelişen stratejilerin sosyal medyada nasıl yayıldığı ve değiştiği konusunu açıklamamakta.
Türkiyede sağlık çalışanları için Sağlık bakanlığı ve bilim kurulunun yayınladığı ve güncellediği rehber eşliğinde tanı ve tedavi algoritmaları ile hasta bakımı sürdürülmektedir. Bu yazı acil servis ve acil serviste görevli COVID ile mücadele eden sağlık çalışanlarına dünyada yapılan çalışmalar hakkında en doğru, en güncel ve en hızlı veri takibi yapabilecekleri sık kullanılan websitelerinin ve uygulamaların (günlük rutin pratiğimizde de başvurduklarımızın) COVID-19 salgını ile ilişkili bölümlerine ait bilgileri sağlamaktadır.
DİPNOT: Yorumlar bölümüne katkı ve güncellemelerinizle listeyi arttırabileceğinizi hatırlatmak isterim.
COVID-19 Pandemi İstatistikleri
COVID-19 ile ilgili önerilerin merkezi olan DSÖ’ nün web sitesinde dünyadaki ve ülkelerdeki son istatistiklere ulaşmak mümkün.
İstatistikleri ile ünlü web sitesi salgın ile ilgili istatistiklere ayrı bir arşiv oluşturmuş. Pandemi istatistiği takipçilerine uygun bir mobil uygulaması da mevcut.
Özellikle istatistiklerin günlük olarak güncellendiği ve haritalandırıldığı bir diğer web sitesi. Vaka sayısı ve ölüm oranları konusunda günlük bilgi veren bu site aynı zamanda mobil uyumlu.
Vaka ve ölüm sayılarının John Hopkins Üniversitesi üzerinden alan ve oranlarının logaritmik ve lineer ölçekte görüntülenmesini sağlayan bir uygulama. Alt menülerden ülke bazında seçimler de mevcut.
Pandemi İle İlgili Kanıta Dayalı Öneri Kaynakları
Normal şartlarda sadece kurum bazında ya da üyelik ile klinik bilgilere erişim sağlanan bu platform, COVID-19 ile ilgili verileri konusunda açık erişimli olarak hizmet vermekte. Mobil uygulaması henüz kullanıcı girişine tabi olduğundan mobil web sitesinden güncel veriye erişim sağlanabilir.
COVID özel koleksiyonu ile sağlık çalışanlarına, veritabanındaki en güncel kanıta dayalı veri erişimini açarak COVID tedavisi ile ilişkili, en güncel analizlerine kesintisiz erişimi sağlamaktadır.
Elsevier’in araştırma motoru olan Clinical Key ile, sürüntü alımından tedavi seçeneklerine kadar, COVID-19 için hazırladığı kanıta dayalı güncel rehber ve algoritmalara ulaşmak mümkün. Algoritmalar, checklistler ve diğer bilgileri toplu olarak sıkıştırılmış klasörde arşivlenmesine de olanak sağlamakta.
Ulusal Sağlık Enstitüsü (NIH) ‘nün web sitesinden COVID-19 ile ilgili güncel makaleleri takip ederken, Pubmed’de yayınlanan COVID-19 için gruplandırılmış makalelere erişebileceğiniz bir platform.
Avrupa Hastalık Önleme ve Kontrol Merkezi’ nin web sitesi, mobil uygulamasında günlük tanı ve istatistiklerle ilgili raporları içeren bir kaynak. Simülasyon için farklı çalışma tablosu uzantıları ile tabloları indirebilmek de mümkün
Çeşitli Bilgi Kaynakları
Dünya Sağlık Örgütü’nün tüm sağlık çalışanlarına açık interaktif kursları bulunan bir uygulaması. Son dönemde COVID konusunda farklı dillerden uygulamaları mevcut. Özellikle salgın temalı kurslarını bireysel olarak almak mümkün. Bu kurslar arasında salgın için acil servis ve COVID polikliniği mimarisi, operasyonel planlamalar ve girişimlerden; sağlık çalışanlarına nasıl korunmaları gerektiğine dair bilgilere kadar birçok kurs bulunmakta.
COVID-2019 dahil, ortaya çıkan solunum yolu virüsleri, tanı yöntemleri, önleyici tedbirler, cevap ve kontrol konusunda Türkçe’ ye çevrilmiş olan bir modülü de mevcut. Android ve iOS uyumlu mobil uygulamasından da kurslara erişim sağlanabilir.
COVID ile ilgili ayrı bir bölüm içinde, vaka çalışmaları, sağlık çalışanlarına yönelik görsel talimatlar içeren bir web sitesi oluşturulmuş.
COVID-19 ile ilgili medikal içerikli haberlere ve bu haberler hakkında bildirim özellikli mobil uygulamadan da erişim mümkün.
DSÖ, direkt olarak sormak istediğiniz bir soru olduğunda Whatsapp iletişim numarası ile chatbot aracılığı ve makine öğrenmesi kullanılarak size cevap verebilir. Son gelişmelerle ilgili bilgi almak ve özellikle gruplar arasında dolaşan mitleri sorgulamak için de kullanabilirsiniz. Rakuten Viber ile DSÖ işbirliği de buna başka bir örnek olarak gösterilebilir.
Tüm kritik bakım hastalarında olduğu gibi COVID-19 hastaları için de sık kullanılan skorlara ek olarak, henüz geçerliliği kanıtlanmamış fakat yeni çalışmalara yön verebilecek yeni skorlara da MD Calc içerisinden ulaşılabilmekte.
Günlük kaynak güncellemesi olan COVID-19 pandemisi ile ilgili bilgiler içeren katkıya açık bir bilgi platformu. İçeriğinde epidemiyolojik veriler, halka yönelik öneriler, medikal ekipmanlar ve ventilatörlerle ilişkili kaynaklar, hekim, hemşire ve tıp öğrencilerine özel spot bilgiler içeren sayfalar bulunmakta.
Allen yapay zeka enstitüsü tarafından oluşturulan ücretsiz açık kaynaklı makaleler içeren veri seti tarayıcısı. CORD-19 ile 47000 makaleye ulaşırken CoViz ile COVID-19 ile ilişkili temalar bularak haritalandırabilmekte.
CORD-19 ile entegre bir servis olan CARNAP beta ile terimler üzerinden COVID-19 ilişkili yayınlar ve terimlerin birbirleri ile bağlantılarını şekillendiren görsellerin bulunabildiği bir kaynak.
COVID-19 ile ilişkili çalışmaların bulunduğu özellikle The Lancet, Nature, JAMA gibi dergiler ve Proquest, Wolters Kluwer veritabanları, web sitelerinde ve mobil uygulamalarında orijinal araştırmalara açık erişimli olarak yer vermektedir. FOAMed internet sitelerinin çoğunda da COVID özel bölümleri mevcut.
Bunlar dışında Dünya Sağlık Örgütü, Avrupa Hastalık Koruma ve Kontrol Merkezi ve ülke bazında acil tıp derneklerinin web sitelerinde de bilimsel olarak deneyimlerin paylaşıldığı Webinarlara ulaşmak mümkün.
Son Söz
Kanıta dayalı bilgilere erişim bu dönemde oldukça kolay. Rutinde takip ettiğimiz tüm sayfaların COVID-19 ilişkili çalışmalara ayrı bir arşiv oluşturması ve açık erişimin kolaylaştırılması da salgınla mücadelenin bilimsel anlamda farklı bir kolu olarak karşımıza çıkmakta.