5 şubatı 6’sına bağlayan gece Türkiye hazır olduğunu zannettiği bir kıyamet sabahına uyandı. Her ne kadar deprem bölgesi olsak, konu ile ilgili acı tecrübelerimiz olsa da; son deprem bize bir defa daha afet yönetimi ile ilgili sınıfta kaldığımızı gösterdi. İlk 72 saat eğitimlerini bangır bangır veren kurumlar maalesef olay yerine ertesi gün ulaşabildi. Kar yağışı ve kazalar da eklenince kara yolu ile ulaşım neredeyse imkansız oldu. Hava alanlarında pistlerin hasar görmesi de cabası…

Afet yönetimini gerçekten biliyor muyuz? Koordinasyon, güvenlik çemberi, lojistik, depolama.. Afet planları sadece kâğıt üzerinde mi?

Arama kurtarma, sağlık ve lojistik halen bir araya getirilemedi. Sağlık ekipleri olay yerine gittiğinde enkaza girecek gerekli ekipmanı ve eğitimi yok, bu depremde gördüğümüz gibi bir çok enkaz başında arama kurtarma ekibi varken sağlıkçı yok birçoğunda ise tam tersi durum. Hızlı bir şekilde tüm Türkiye’de yardım amaçlı malzemeler toplandı, ancak lojistik planlama zayıf olduğu ve kriz merkezi kurulumu geç gerçekleştiği için ihtiyaç olan malzemeler ya yollarda ya da ihtiyaç olan yere ulaşmamış durumda kaldı. Tırlar meydanlara malzemeleri boşaltı döndü, güvenlik endişesi ile çoğu olay yerine varmadan yükünü bıraktı.

Haberleşme bambaşka bir problem oldu. 112 komuta merkezleri de hasar aldığı için kullanılamaz hale geldi. Çağrılar başka illere yönlendirildi. Koordinasyon sağlanmadığı için mobil komuta merkezi kurulmuş olsa dahi bir çok ekip ile iletişim kurulamadı.

Afet ve Yönetimi

Halk dilinde “kıran” olarak da tabir edilen afet, insanlar için fiziksel, ekonomik ve sosyal kayıplara neden olan, normal yaşamı ve insan faaliyetlerini durdurarak veya kesintiye uğratarak, toplulukları olumsuz etkileyen doğal, teknolojik veya insan kökenli olaylar olarak tanımlanmaktadır.

İnsanların yaşadıkları çevrede meydana gelen doğal olaylardan haberdar olmaları, bunları nedenlerine kadar ayrıntısı ile tanımaları ve bu olayların tekrarı durumunda bunlardan hiç etkilenmeme veya en az oranda etkilenmelerine olanak tanıyan çalışmaların tümüne ise “Afet Yönetimi” denilmektedir .^​1​

Günümüz afet yönetimi kavramında; kayıp ve zararların azaltılması, hazırlık, tahmin ve erken uyarı, afetleri anlamak gibi afet öncesi korumaya yönelik çalışmalar “Risk Yönetimi”; etki analizi, müdahale, iyileştirme, yeniden yapılanma gibi afet sonrası çalışmalar ise “Kriz Yönetimi” olarak kabul edilmektedir.^{​2​ ​3​} Etkin bir afet yönetimi; afet öncesi, afet sırası ve afet sonrası ihtiyaç duyulan tüm çalışmaları kapsamaktadır.^​4,5​

Afet Yönetiminin Aşamaları

En basit şekilde sınıflandıracak olursak, afet yönetimi; afet öncesi, afet esnası ve afet sonrası olarak 3 kısımda ele alınabilir. yukarıda gördüğümüz şemadan da anlayacağımız gibi hangi sınıflama ya da aşamayı kullanırsak kullanalım, afet söz konusu olduğu zaman tüm basamaklar iç içe ve koordine bir şekilde olmalı, birbirini takip etmeli. Ancak bu şekilde etkili bir afet yönetiminden bahsedebiliriz.

Önleme ve Zarar Azaltma

Zarar azaltma afet yönetiminin en önemli ve maalesef en göz ardı edilen bileşenidir. Genel olarak yumurta kapıya dayanmadan ya da başımıza kötü bir olay gelmeden hazırlık yapmak fıtratımıza aykırıdır. Afet tehlikesinin önlenmesi ya da büyük kayıplara sebep olmaması için alınması gereken tüm faaliyetleri içerir. Bu evre pratikte iyileştirme evresi ile birlikte başlar ve olası bir afete kadar sürer.^​6​ Zarar azaltma evresi ülke çapında geniş eylemlerden küçük yerleşim yerlerindeki bireysel faaliyetlere kadar geniş bir yelpazede kendini göstermelidir.

Bu evreyi; Teoride ve Pratikte Afet Sonrası İyileştirme Çalışmaları kitabı şu şekilde özetlemiştir :

• Afet anında uygulanacak yasal mevzuat ile alan kullanımı, yapı ve deprem yönetmeliklerinin gözden geçirilmesi ve gerekiyorsa yeniden düzenlenmesi,
• Afet tehlikesi ve riskinin makro ve mikro ölçekte yeniden belirlenmesi, geliştirilmesi ve tehlike haritalarının hazırlanması,
• İhtiyaç duyulan bilimsel ve teknik araştırma – geliştirme faaliyetlerinin planlanması ve uygulanması,
• Ülke için deprem kayıt şebekeleri ve afet erken uyarı ve kontrol sistemlerinin kurulması ve geliştirilmesi,
• Afet zararlarının azaltılması konusunda ilgili her kesimi kapsayan geniş kapsamlı eğitim faaliyetlerinin yürütülmesi,
• Afet zararlarının azaltılması kavramının, kalkınmanın her aşamasına dahil edilmesi ve uygulamasının sağlanması,
• Afetlere karşı önleyici ve zarar azaltıcı mühendislik tedbirlerinin geliştirilmesi ve uygulanması^​7​
• Toplumun afet tehlikesi ve riski konusunda bilinçlendirilmesi ve baş edebilme kapasitesinin geliştirilmesi,
• Afet öncesi ve sonrasında uygulanan mevzuat ve kurumsal yapılanmanın geliştirilmesi,
• Araştırma – geliştirme politika ve stratejilerinin belirlenmesi ve uygulanması.^​8​

Hazırlık

Burada önemli olan HAZIR olmak ile HAZIRLIKLI olmak arasındaki fark. Hazırlıklı olmak işinizi tam olarak yaptığınız anlamına gelir; bu noktada gelecek her türlü etkiye karşı vereceğiniz tepki mevcut demektir.

Bu aşama; muhtemel bir afette ortaya çıkabilecek kayıpların ve tehlikelerin giderilmesi, kişilerin kurtarılması, kayıpların bulunması ve acil yardım gereksinimlerinin karşılanması amacıyla, “arama – kurtarma kabiliyetinin geliştirilmesi ve hazır tutulması” için gerekenlerin yapıldığı aşama olarak tanımlanabilir. Ayrıca, afet sonrasında hemen başvurulacak sağlık, barınma ve günlük hayatı idame (gıda, su, tuvalet, hijyen vs.) konularındaki gereksinimler için stok oluşturma ve dağıtım hizmetlerinin yürütülmesine ilişkin ilkelerin belirlenmesi ve uygulamaların yapılması işlerini de kapsar.^​1​

Müdahale – Afet – Acil Yardım

Nevʻ-i insân haşra dek taʻzîm ederler adına
Kim fedâ-yı nefs ederse cinsinin imdâdına

Ziya Paşa

Kim insanların yardımına koşarak onların uğrunda nefsini fedâ ederse,
Bütün insanlık, kıyamete kadar o kimsenin adını saygı ile yâd eder.

Bu evre afet oluşumundan hemen sonrasında başlar ve afetin büyüklüğüne bağlı olarak yaklaşık 1-2 aylık bir süreci kapsar.^​8​ Bu süreçte tecrübeye ve hızlı öğrenmeye dayalı mutlak ve tekil otorite ve disiplin gereklidir. Afetten sonra, ilk olarak, en hızlı ve etkili şekilde afet bölgesine ulaşılmalı ve afetzedelerin yanında olunmalı. Toplumun ihtiyaç duyacağı hizmetleri (sağlık, barınma, gıda, hijyen ve defin) tam anlamıyla yerine getirmek, afet öncesi halihazırda oluşturulmuş sürekli ve deneyim sahibi kişi ve kurumların işidir.^​9​ Burada bahsedilen hazırlık aşamasında oluşturulmuş deneyimli ve teçhizatlı arama kurtarma ekipleri ile acil hasta müdahalesine ve kaotik ortamda çalışmaya alışkın ve deneyimli sağlık personelidir.

Son yaşanılanlar ışığında genel olarak bu basamakta eksiğimiz olduğu izlenmiştir. Özellikle olay yerine ulaşım, hem koordinasyon eksikliği hem de ulaşım yollarının zarar görmesi nedeniyle gecikmiştir. Hava alanlarının ve karayollarının hasar görmesi, bilhassa kurtarma ve sağlık personelinin olay yerine ulaşımını engellemiştir.^​10​ Koordinasyon eksikliği nedeniyle personel ihtiyacı olduğu halde bir çok yerde gönüllü personel geri çevrilmiştir.^​10​

Afet ve Müdahale evresinde; arama-kurtarma, acil tıbbi yardım, tedavi ve ileri bakım için nakil, temel insani ihtiyaçların karşılanması öncelikli olarak sağlanmalıdır. Bunların yanı sıra özellikle dikkat edilmesi gereken husus, bölgede aktif çalışan personelin rotasyonudur. Hâlihazırda kendisi afetzede olan personele ek olarak; olay yerine yardım amaçlı gelen görevli personel de belli aralıklar ile değiştirilmelidir. Kişilerin psikolojik sağlıkları göz önünde bulundurulmalıdır. ^​11​

Bu evrede aynı zamanda olay yerinde temel ihtiyaçlar da belirlenmelidir. İhtiyaçlar spesifik olmalıdır. Örneğin TASKK (SALTT) kısaltması bu konuda kullanışlıdır.

İyileştirme – Yeniden İnşa – Kalkınma

İyileştirme, bir başka deyişle, afete uğrayan toplumun yaşam koşullarını yeniden oluşturma amacıyla, olası afet risklerini azaltmak için sistemli bir özendirme ve gerekli
düzenlemeleri yapmak için alınan kararlar ve faaliyetlerin tümüdür. Afete müdahale sonrasındaki en önemli konu o bölgedeki bireylerin mümkün olan en kısa sürede afet öncesi yaşam koşullarına kavuşturulmasıdır. Bu normale dönüş süresinin mümkün olduğunca kısaltılması iyileştirme çalışmalarının başlıca amacıdır.^​1​

Bu aşamada öncelikle hedefimiz, afete uğramış toplulukların, haberleşme, ulaşım, su, elektrik, kanalizasyon, eğitim, sosyal aktiviteler, geçici ve kalıcı barınma, çalışma ve ekonomik alanlardaki hayati aktivitelerinin en az düzeyde karşılanarak, zaman içerisinde geliştirilerek devamını sağlamak ve sonuçta etkilenen insanlar için afet öncesinden daha güvenli ve gelişmiş bir yaşam çevresi oluşturmaktır. ^​8,12​

Hasar tespiti, yardım ve hak edişler, Kamu Eliyle Konut Sunumu Süreci, Sosyal iyileştirme ve Yerel Ekonominin İyileştirilmesi bu aşamada yer almaktadır.

Yazarın Notu

Yukarıda belirtilen tüm tanım ve ifadeler öncelikle alanında uzman kişilerin hazırladıkları rapor, sunum ve makalelerden; buna ilaveten T.C. İçişleri Bakanlığı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı resmi sayfasında bulunan ve halka açık bilgilerden derlenmiştir. Yaşadığımız son felaketin canlı tanıkları, bahsettiğimiz afet yönetimi ve pratikte işleyişi konusunda deneyimlerini burada paylaşmıştır.

Son Söz

Özetleyecek olursak felaket başa gelmeden önce, her ilin aktif ve etkin bir afet planı olmalı. Olası bir afet durumunda (hastanesinin yıkılması, yollarının çökmesi vs.) yedek bir kurtarıcı planı olması gerekiyor. Temel ihtiyaçlar olan planlar; mevsime uygun giyinme, barınma, temiz ve içilebilir su, kısa dönem ve uzun dönem beslenme, tuvalet ve hijyen ihtiyacı, ulaşım ve jeneratör için yakıt, cenazeler için kefen vs., olası bir afet durumunda hızla devreye sokulmalı. Afet bölgesi temel ihtiyaçlarını düşünürken, ayrıca alanda çalışan personelin ruh ve beden sağlığı göz önünde bulundurulmalıdır. Özellikle bu bölgede çalışan personelin kendi çalışma alanına döndükten sonra post-travmatik stres bozukluğu açısından değerlendirilmesi ve terapinin zorunlu tutulması düşünülebilir.