Çok uzun yıllardan bu yana patlayıcı maddeler teröristlerce kullanılmıştır. Sadece bir coğrafi alanla kalmayan ve dünya geneline yayılan bu eylemler sonucunda ortaya çıkan hasarlar; yaralanma ve ölüm ile kalmayıp, toplumun sosyal, ekonomik ve fizyolojik temellerini de derinden sarsmaktadır.

Bu yazıda, intihar bombacıları sebebiyle son aylarda aşina olmak zorunda bırakıldığımız patlayıcı ilişkili yaralanmaların mekanizmaları ve yönetiminden bahsedilecektir.

“La Terreur”, “terroriste” / “Terör”, “terörist”

Fransızcadan köken alan “terör” terimi, oldukça ilginç ve tezat bir hadise ile kullanılmaya başlanılmıştır. Fransız devrimi sırasında, kamu güvenliği komitesi; iç huzursuzluğu baskılamak ve halkı yıldırmak amacıyla aldıkları birtakım kararları uygulamaya koymuş, ve adına da “la Terreur” demişlerdir.

Böylelikle, terörü uygulayanlar için kullanılan “terörist” ifadesi, bizzat Devlet’ in kendisi için kullanılmıştır. Bu olaylardan çok sonra, tarih; terör uygulayıcılarının devlet ile yer değiştirmesine tanıklık edecektir.

1970 – 2014 yılları arası terör eylemlerini kayıt altına alarak herkesin açık erişimine sunan Global Terrörizm verilerine göre; Dünyamız, bu yıllar arasında 58.000 den fazlası bombalama eylemi olan 140.000 terörist saldırı ile karşı karşıya kalmıştır. Bu verilere göre, 1998 yılından sonra parlayan, 2010 yılından sonra ise büyük bir ivme kazanan intihar bombacısı ilişkili patlamaların insidensi, maalesef bu tarihten sonra da artmaya devam etmiştir.

1970 – 2014 arası yıllardaki “Patlayıcı” kullanılan terör eylemleri grafiği

1970 – 2014 arası yıllardaki  “Canlı bomba” eylemleri grafiği

Gerek intihar eylemlerinde gerekse patlayıcı kullanılan diğer eylemlerde yaralanma mekanizmaları benzerdir.

Blast etkisi olmayan yaralanmalara göre; patlamalar, oluşturabildiği blast dalgası ve enerji aktarabilme yeteneği sayesinde emsali olmayan yaralanmalara yol açar. Blast tipi patlayıcı ilişkili bu yaralanmalar 4’ e ayrılarak sınıflandırılır.

         Acil sağlık hizmetlerinin saha ve hastane içi birimlerinin patlama haberini alır almaz ekiplerini, ekipmanlarını ve diğer olanaklarını, “en iyisi” olacak şekilde hazırlayabilmeleri için patlama mekanizmasını sorgulamaları gerekir.

            Yaralanma tipleri ve etkilenenlerin sayısı; patlamanın açık alan ya da yarı-kapalı alan da (tren istasyonları gibi) olması, bina yıkılması ile sonuçlanıp sonuçlanmaması gibi detaylara göre değişecektir. Yine, terör saldırısının intihar bombacısı vasıtasıyla olması da sonucu etkileyen bir faktör sayılabilir. Zira, Edwards ve ark. larının yaptığı bir meta-analize göre, intihar bombacısının karıştığı ve karışmadığı bombalama olaylarının karşılaştırılmasında; ölüm/yaralanma oranı, intihar bombacısı eylemlerinde daha yüksek olarak bulunmuştur. (p<0.05)

          Aynı çalışmada, birincil yaralanmanın en sık timpanik membranı; ikincil yaralanmanın ise en sık ekstremiteleri etkilediği gösterilmektedir.

Bombalama eyleminin Açık ya da Kapalı Alanda olmasına göre yaralanma istatistikleri;

Bombalama eylemi ile ortaya çıkan Blast yaralanmasına ait mekanizma ve yara yeri istatistikleri;

Birincil Blast Yaralanma

        Doku hasarı, doğrudan yüksek basınç nedeniyle olur. Timpanik membran perforasyonu (en sık), akciğer yaralanması ve içi boş organ yaralanmaları sık görülen yaralanma alanlarıdır. Bununla birlikte, oküler yaralanmalar (glob rüptürü, konjüktival hemoraji vb.) ve myokardial kontüzyon gibi kardiyak yaralanmalar da görülebilen diğer yaralanmalardır. Ancak, 2005 ve 2009 yıllarına ait 2 çalışmada timpanik yaralanmanın izlenmediği olgularda diğer blast yaralanmalarının görülme insidansının da azaldığı belirtilmektedir.

          Farklı olarak, gebe hastalarda amnion sıvısı nedeniyle fetal birincil blast yaralanma nadirdir.

İkincil Blast Yaralanma

    Bombalama ile ortaya çıkan parçacıkların doğrudan teması neticesinde oluşan yaralanmalardır. Bu yaralanmalar sıklıkla mortal seyreder. Künt ya da penetran travmaya ait yaralanmaları ortaya çıkarır. Fraktür, ampütasyon gibi yaralanmalar sıktır.

Üçüncül Blast Yaralanma

       Bu yaralanma tipinde, yaralı sıklıkla bulunduğu yerden farklı yere savrulmuştur. Benzer bir şekilde, başka bir obje de kendisine doğru savrularak kendisini yaralamış olabilir. Bu iki mekanizma haricinde, yıkılan bir bina ya da obje altında kalmak da bu yaralanmaya mekanizmalardandır.

Dördüncül Blast Yaralanma

Kimyasal temas, yanık, duman inhalasyonu gibi çevresel nedenler söz konusudur. Yaralının kronik hastalıkları da bu yaralanma sırasında agreve olabilir. (KOAH alevlenmesi, Astım vb.)

            Bir bombalama eyleminin ardından Yönetim stratejisi;

1. Mümkün olduğunca erken olacak şekilde eylem mekanizması ve ayrıntıları konusunda bilgi al.

Kapalı ortamda olduğu haberi daha fazla oranda yaralının gelebileceğini göz önünde bulundurmamızı gerektirir.

2. Hastaya dekontaminasyon gerekip, gerekmeyeceği konusunda değerlendirme yap.
3. Travma hastalarına yönelik rutin ATLS protokollerini uygula.
4. Timpan membran dahil tam fizik muayene yap.
5. Akciğer görüntülemesini ihmal etme.
6. Açık ekstremite yaralanmalarındaki hayati tehdit edici kanamalar için “turnike” kullan(-abilirsin). Erken ve Agresif hemoraji kontrolü yap.
7. Vücutta patlamamış yüksek riskli materyal mevcutsa bildirimini yap, asla dokunma.
   1. Zararı en düşük düzeyde tutmak için hastanenin tenha ve korunaklı bir yerine hastayı al. Operasyonel gereksinimleri bura için organize ettir.
   2. Elektrik jeneratörü gibi herhangi bir titreşim kaynağını hastadan uzak tut.
   3. Operasyonel tedavi alanının duvarlarını kum torbalarıyla kaplat.
   4. Personeline mümkünse vücut zırhı giydir. Gerekli birimlerden talep et.
   5. Yaralının manipülasyonu ve hareketini minimumda tut. Kapalı kardiyak masaj uygulama.
   6. Bir diyagnostik görüntüleme kullanman gerekiyorsa tercihinvdüz radyografi olsun.
   7. Elektrokoter, defibrillator veya diğer elektrikli malzemeleri kullanma.
   8. Mühimmatı çevreleyen dokularla birlikte bütün halde çıkar.
   9. Metal enstrümanlarla, mühimmata temas etme.
   10. Materyali çıkarttı isen, ve gerek duyuyorsan yaralıyı daha uygun bir ortama naklet.
   11. Mühimmatın cinsine bağlı olarak özel askeri personelin uğraşması için olanak sağla.

Referanslar:

1. tdk.gov.tr. (Son erişim tarihi: 22/03/2016)
2. http://www.historytoday.com/marisa-linton/robespierre-and-terror (Son erişim tarihi: 24/03/2016)
3. Edwards DS, et al. 40 years of terrorist bombings – A meta-analysis of the casualty and injury profile. Injury, Int. J. Care Injured 2016;47:646–52.
   http://dx.doi.org/10.1016/j.injury.2015.12.021
4. Global Terrorism Database. https://www.start.umd.edu/gtd/ (Son erişim tarihi: 25/03/2016)
5. DePalma R.G, et al., Blast injuries. N Engl J Med, 2005;352(13):p. 1335-42.
6. Wolf SJ, et al., Blast injuries. Lancet, 2009; 374(9687): p. 405-15.
7. Rossaint R, et al. Task Force for Advanced Bleeding Care in Trauma. Management of bleeding following major trauma: an updated European guideline. Crit Care 2010; 14: R52.
8. Eryılmaz M. (Çev.) Patlamalar ve Birincil Patlama Yaralanmaları. Savaş Cerrahisi Cilt 2. 2013. sf. 27-40.