TÜRKİYE’DE COVID-19’A BAĞLI HEKİM ÖLÜMLERİ ve AŞILAMANIN ETKİSİ…

“Bir dozdur, iki dozdur, üç dozdur,
Dört dozdur, on dört dozdur,
Bana bir aşı vurdur,
Bu ne güzel bir gündür ha ninnah,
Ha ninnah, ha ninnah…“

Türkiye’de Aşılama Programı

Covid-19 iki yıla yakın bir süredir dünya gündemini meşgul ediyor. Dünya genelinde 2021 yılının Eylül ayı sonu itibarıyla yaklaşık 220 milyon insanda PCR testlerinde antijen pozitifliği saptandı; yaklaşık 4,5 milyon insanın (% 2,04) bu hastalığa bağlı nedenlerle öldüğü açıklandı. Pandemi ile mücadelede maske, mesafe ve temizlik ile özetlenen korunma tedbirleri yanında virüsü ve hastalığı durduracak ilaç ve aşı çalışmaları da hız kazandı. Dünyadaki aşı çalışmaları ile ilgili genel bir değerlendirme yazısını buradan okuyabilirsiniz. Türkiye’deki aşılama programı Sağlık Bakanlığı Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu (TİTCK) tarafından Acil Kullanım Onayı verilen Çin kaynaklı koronavirüs aşısının, Ankara Şehir Hastanesinde Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve Sağlık Bakanı Dr. Fahrettin Koca’ya 13 Ocak 2021 tarihinde yapılması ile resmen başladı.^​1​

Türkiye’de yaklaşık 830.000 sağlık çalışanının ilk doz aşıları bir hafta içinde tamamlandı.^​2​ Sonrasında aşılama programındaki B grubuna (yaşlı, engelli koruma evlerinde çalışanlar) ve C1 grubuna (90 yaş üstü) geçildi. Sağlık çalışanlarına ikinci doz aşılamasına 11 Şubat 2021’da başlandı. Aşılanan kişilerde koronavirüse karşı gelişen antikorların zamanla azaldığının anlaşılması üzerine iki doz olarak planlanan aşılama takvimi değiştirilerek 01 Temmuz 2021 itibariyle sağlık çalışanları ve 50 yaş üstü kişilere üçüncü hatırlatma dozu yapılmasına karar verildi.^​3​

Türkiye’de 28 Eylül 2021 itibariyle 109 milyon doz aşı yapıldı, 18 yaş ve üzeri nüfusta ilk doz aşı oranı %86,45 (yaklaşık 54 milyon kişi), ikinci doz aşı oranı %70,98 (yaklaşık 45 milyon kişi) ve üçüncü doz aşı oranı %10 (yaklaşık 11 milyon kişi) oldu.^​4​ Böylece pandeminin başında toplumsal bağışıklık için gerekli olduğu söylenen nüfusun %66’lık aşılanma oranına ulaşılmış oldu. Ancak delta varyantının baskın hale gelmesi ile toplumsal bağışıklık oranı için önce %70, sonra %80-85 ve son olarak da toplumun en az %90’ı aşılanırsa toplumsal bağışıklık kazanılacağı yönünde açıklamalar yapıldı.^​5,6​ Türkiye’de 2021 yılının Eylül ayının sonlarında toplam vaka sayısı yaklaşık 7.130.000 kişiye yükseldi; bu dönemde halen ortalama günlük 25.000-30.000 arası yeni vaka ve 200-250 arası ölüm bildirilmektedir.^​7​

Türkiye’de ve dünyada pandemiden en çok etkilenen spesifik meslek gruplarının başında sağlıkçılar gelmektedir. Bu nedenle pandemi ile mücadelede en ön safta yer alan sağlık çalışanları aşılamada öncelikli gruptur.^​8​ Sağlık Bakanlığı 2020 yılı verilerine göre Türkiye’de 165 bin 363 doktor ve 204 bin 969 hemşire olmak üzere yaklaşık 1 milyon 61 bin sağlık personeli bulunmaktadır.^​9​ Gerek Sağlık Bakanlığı sitesinde gerekse sanal medyada Türkiye’deki sağlık personeli arasındaki kesin aşılama oranlarına ulaşılamadı. Ancak bunun Türkiye’nin genel toplumsal oranının altında olmadığını varsayarsak Türkiye’deki doktorların çoğunluğunun tam doz aşılamalarının yapılmış olarak kabul edebiliriz.

Türkiye’de Hekim Ölümleri

Uluslararası Af Örgütü’nün Eylül 2020 raporuna göre Covid-19’un ortaya çıkışından sonraki yaklaşık 10 aylık dönemde dünya çapında en az 7.000 sağlık çalışanı öldü. Bu raporda en fazla sağlık çalışanı ölümü olan ülkeler Meksika (en az 1.320) ve ABD (en az 1.077) olarak kayıtlara geçti. Türkiye bir yıl önce bu listede 41 sağlık çalışanı ölümü ile 16. sırada idi.^​10​

Türkiye’de Covid-19’a bağlı hekim ölümlerine baktığımızda, aktif olarak hasta bakarken korona virüse yakalandığı tespit edilen ve Covid-19’a bağlı nedenle ölen ilk tıp hekimi 1 Nisan 2020 tarihinde İstanbul’da vefat eden Prof. Dr. Cemil Taşçıoğlu oldu. Bu ölümden bu yazının hazırlandığı Eylül 2021 yılı sonuna kadar Türkiye’de 5’i yabancı ülke vatandaşı toplam 144 hekim aktif görevde iken Covid-19 nedeniyle öldü. Bunlardan 98’i (%68) 2020 yılı ve 46’sı (%32) da 2021 yılı içinde öldü.

Hekimlerin ikinci doz aşılanmaların tamamlanması ve koruyucu antikor düzeyine ulaşılma süresini de göz önüne alarak Türkiye’deki hekim ölümleri ile ilgili elde ettiğim bilgileri Aşılama öncesi (AÖ 11 ay, 01.04.2020-28.02.2021) ve Aşılama sonrası (AS 7 ay, 01.03.2021 – 30.09.2021) olarak iki grupta sizlerle paylaşmak istedim.

AÖ dönemde 11 ayda toplam 117 hekim ve AS dönemde 7 ayda toplam 27 hekim öldü (%81,25 vs.%18,75) Aşılama sonrasında ölen hekim sayısında belirgin bir azalma göze çarpmaktadır (Tablo 1). Ölen hekimlerin içinde sadece 2 kadın hekim olması dikkat çekicidir. Bu hekimlerden ilki AÖ dönemde Uşak’ta bir TSM’de aile hekimi olarak çalışan 48 yaşında pratisyen hekim diğeri de AS dönemde Konya’da özel bir sağlık kurumunda anestezi uzmanı olarak çalışan profesör hekimdi. Ölen hekimlerin yaş ortalamaları açısından AS ve AÖ dönemde fark görülmemektedir (60,2 yaş vs. 59,8 yaş). Unvanlarına göre en sık uzman hekimler Covid-19’a bağlı nedenlerle aktif görev başında ölürken bu grubu aile hekimi ya da acil hekimi olarak çalışan pratisyen hekimler izledi. Bugüne kadar sadece bir asistan hekimin öldü ve bu hekim de ne yazık ki bir Acil Tıp uzmanlık öğrencisi idi. Çalıştıkları kurumun özelliğine göre ölen hekimlerin genel olarak çoğunluğu (%61) özel bir sağlık kurumunda çalışmaktaydı. Aşılama öncesi ölen hekimlerin özel sektördeki oranları aşılama sonrası sayısal olarak belirgin şekilde azalmasına rağmen (n=71 vs. n=17) oransal olarak (%60 vs. %63) arttığı bulundu.

Aylara göre dağılımda ise aşılamanın hekim ölümlerini sayısal olarak azaltmasına rağmen eğim eğrilerinde değişiklik yapmadığı gözlendi. (Şekil 1) Bu eğrinin aşılama öncesi çizgisini takip edip etmeyeceğine ancak önümüzdeki 6 aydaki rakamlara bakarak yanıt verebiliriz.

İllere göre hekim ölümlerinde en fazla ölümün İstanbul‘da olması beklenen bir durum iken İzmir’in ikinci ve Mersin’in üçüncü sırada olması dikkat çekici oldu. Aşılama sonrasında tüm illerde belirgin düşüş görülürken Ankara’da AÖ ve AS dönemdeki hekim ölüm sayıları birbirine yakındı (n=5 vs. n= 4) (Şekil 2).

Covid-19’e bağlı ölüm oranı uzmanlık alanlarına göre en sık Aile hekimleri arasında görüldü. Bunu Dahiliye ve İşyeri hekimleri izlerken, G. Cerrahi ve Kadın Hastalıkları ve Doğum hekimlerinin ölüm sayılarının yüksek olması dikkat çekici idi. Tüm uzmanlık alanlarında ölümler aşılama sonrasında belirgin azaldı (Şekil 3). Ölen aile hekimlerinin kamuda çalışanlarının oranı özele göre daha fazla iken, özel sektörde çalışan Dahiliye, İşyeri hekimi, G. Cerrahi ve Kadın Hastalıkları ve Doğum uzmanı hekimlerinin oranı belirgin yüksekti.

Sonuç

Elimizdeki istatistiksel rakamlara göre aşılamanın hekim ölümlerini belirgin olarak azalttığı görülmektedir. Covid-19’a bağlı ölen hekimlerin %98,6 sının erkek olması bunun genetik bir nedeni olup olmadığı konusunda daha ileri araştırmaların gerektiğini düşündürmektedir. Ölen hekimlerin genel yaş ortalaması 60 (± 9 yıl) civarıdır. Aşılamanın ölen hekimlerin yaş ortalamasına belirgin etkisi olmamıştır. Sahada aktif olarak çalışan uzman ve pratisyen hekimler ana risk grubudur. Bu grubun içerisinde özellikle uzmanlık alanına göre hekimlik hizmetini kamuda TSM/ASM lerde ve/veya özel sağlık kurumlarında icra eden hekimlerin ölüm oranı en yüksek olarak bulundu. Aylara göre dağılımda yaz aylarında ölüm oranlarının aşılamadan bağımsız olarak azaldığı, ağustos ayından başlayan yükseliş eğiminin her ay artarak aralık ayında zirve yaptığı görüldü. Ancak aşılama sonrası ile ilgili önümüzdeki Kasım – Mart arası dönem veriler henüz elimizde olmadığında bu kış aylarında artış gösteren bu eğimin aşılama sonrasında da devam edip etmeyeceğini takip edeceğiz. İstanbul çalışmak için en yüksek riskli il gibi görünürken buna İzmir ve Mersin eklendi. Aşılamadan en çok faydayı ise Mersin ve Denizli’de aktif çalışan hekimler gördü. Bu illerde aşılama sonrasında hiç tıp hekimi ölümü olmadı. Özel sektörde çalışan Dahiliye, İşyeri Hekimlerinin G. Cerrahi ve Kadın H. Ve Doğum hekimleri ile TSM/ASM’lerde çalışan Aile hekimlerinin ölüm oranların diğer uzmanlık alanlarına göre yüksek olmasının nedenlerinin araştırılması gerekmektedir.

Bu gözlemsel araştırmanın verileri için TTB, sosyal medya, Sağlık Bakanlığı sitesi ve çeşitli internet siteleri üzerinde ulaşılan hekim ölümleri haberleri kaynak olarak kullanıldı. Bu konudaki elimdeki tüm verilerden dikkat çekici noktalardan bir özet hazırlamaya çalıştım. Kısıtlılıkları fazla olsa da bu verilerin önümüzdeki dönemlerde aktif çalışan hekimlerin Covid-19’a bağlı ölüm risklerini ortaya koymada ve alınacak önlemlerin planlanmasında büyük önem taşıyacağını düşünüyorum. Hakları bir türlü ödenemeyen hekimleri korumak yine biz hekimlere düşüyor.

Kaynaklar: