“Değişmeyen tek şey değişimin kendisidir”

Heraklitos.

Her şey değişir; Heraklitos’un binlerce yıl önce söylediği söz bugün de geçerlidir. Her şey değiştiği gibi COVID-19’a neden olan SARS-CoV-2 dahil tüm virüsler de zamanla değişir. Virüsün DNA ya da RNA’sında yani genomundaki değişime “mutasyon”, buna bağlı bazı özellikleri değişen virüse ise “varyant” adı verilir. Bir virüs genomu mutasyona uğrarsa virüsün yeni bir soyu ve bu soyun ortak özellikler gösteren grubu da varyantı oluşturmaktadır. Bu değişimler virüsün özellikleri üzerinde kimi zaman çok fazla kimi zaman çok az etkili olur.

Mutasyon: Bir mutasyon, bir virüsün genomundaki (genetik kod) tek bir değişikliği ifade eder. Mutasyonlar sıklıkla meydana gelir, ancak bazen (her zaman değil) virüsün bazı özelliklerini değiştirir.

Soy (Lineage): Bir soy, ortak bir ataya sahip, yakından ilişkili bir virüs grubudur. SARS-CoV-2 birçok soya sahiptir; bugüne kadar bilinenlerin hepsi COVID-19’a neden olur.

Varyant: Bir varyant, bir veya daha fazla mutasyon içerebilen bir viral genomdur. Bazı durumlarda, bir soy veya soy grubu, ortak nitelikler ve/veya halk sağlığı sorununa yol açabilecek ortak özellikleri nedeniyle benzer genetik değişikliklere sahip yeni bir varyant olarak isimlendirilebilir.

SARS-CoV-2 varyant isimlendirmeleri

Bilimsel literatürde virüslerin varyant isimlendirmesi bilimsel temellere ve çalışmalara dayanmakla birlikte, Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından ortak bir fikir birliğinden ve birçok potansiyel adlandırma sisteminin gözden geçirilmesinden sonra, SARS-CoV-2 (koronavirüs) temel varyantları için Yunan alfabesinin harflerini kullanarak toplum bazında “basit, söylemesi ve hatırlaması kolay” isimlendirmeler tercih edildi. Geçmiş deneyimlere göre de SARS-CoV-2 varyantların ilk tespit edildikleri yerlerin adıyla anılmalarının toplumlar arasında damgalayıcı ve ayrımcılığa yol açabileceği endişesi vardı. Yine de bu varyantlar bilimsel literatürde mevcut bilimsel isimleri ile kullanılmaya devam edeceklerdir.

Kısaca hatırlamak gerekirse, bugüne kadar saptanan ve klinik açıdan dikkate değer olan SARS-CoV-2’nin varyantları şöyledir (Tablo 1). Bunlar yanında tespit edilen daha birçok varyant (ör. B.1.1.318, C.1.2, B.1.640 vb) vardır ve bunlar DSÖ’nün ve bölgesel sağlık laboratuvarlarının takibi altındadır. Dahası önceden ortaya çıkan ancak klinik etkileri düşük kaldığı için takipten çıkarılan birçok varyant daha vardır (ör. Epsilon (B.1.427/B.1.429), Dseta (P.2), Eta (B.1.525), Theta (P.3), Iota (B.1.526), Kappa (B.1.617.1)). Tüm varyant listesine https://cov-lineages.org/lineage_list.html adresinden ulaşabilirsiniz.

Türkiye’ de bugüne kadar büyük klinik etkiye sahip bilinen alfabetik varyantların yanında (yaklaşık 100 adet düşük etkili varyant da (ör. A.28, A.29, B.1, B.1.1, C.4, C.20, C.32, B.1.1.13, B.1.1.74…… B.4) saptandı. Bunların içinde de yedi varyant (B1.1.189, B.1.36.35, B.1.438, AY.9.2, AY.78, B.1.9 ve B.1.9.5) oransal olarak Türkiye’de daha sık bulundu; dahası AY.78 ve B.1.9.5 ise Türkiye soyu olarak bilinmektedir. Yani değişime yol açan mutasyon büyük ihtimalle Türkiye sınırları içinde başlamış olabilir.

Son alfabetik varyant: Omikron (şimdilik)

Bilinen son alfabetik varyant olan Omikron, dünyada ilk kez 2021 yılının Kasım ayında Botswana ve G. Afrika’da saptandı. Varyantı bulan Dr. Angelique Coetzee’yi, sonrasında varyantın daha ölümcül göstermesi için kendisine baskı yapıldığını açıklamasıyla dünya tanımış oldu.^​2​ Omikron, Türkiye’ de ilk kez 12 Aralık 2021 tarihinde beşi İzmir’de biri İstanbul’da olmak üzere altı vakada saptandı.^​3​

Omikron varyantı ile virüsün önceki büyük mutasyonlara göre da hafif bir forma dönüştüğü ve varyantın Covid-19 hastalığının klinik olarak daha hafif seyreden, daha düşük mortalite riskine sahip ama daha hızlı ve kolay bulaşan bir forma adapte olduğu düşünülmektedir. Ağır klinik tablo görülme “oranı” önceki varyantlara göre daha düşük olsa bile, enfekte birey “sayısındaki olası artış” göz önüne alındığında, ağır klinik tablo ile karşılaşacak kişilerin “mutlak sayısının” artma olasılığı vardır.

Omikron varyantının hastalık kliniği olarak önceki varyantlardan ayırıcı özellikte farklı bir bulgusu yoktur ve klinik semptomlar daha hafif olmakla birlikte benzerdir. Omikron enfeksiyonu genellikle önceki varyantlarla bağlı enfeksiyondan daha az ciddi hastalığa neden olmaktadır. ^​4​

Omikron’un bir diğer dikkat çekici özelliği ise diğer varyantlara %95 etkili olduğu iddia edilen mRNA aşılarına karşı görülen büyük direnci oldu. Her ne kadar önceleri başta ABD Beyaz Saray Sağlık başdanışmanı Dr. Fauci ^​5​ de dahil olmak üzere kamuoyuna sağanak gibi (bilimsel kanıt olmadan) sunulan birçok bilgi ve haberde Pfizer/BionTecH (BNT162b2) aşısının üçüncü (booster) dozunun Omikron’a karşı 4 aya kadar ^​6​ ve %90 etkili olduğu ^​7​ iddia edilmiş olsa da sonraki çalışmalarda durumun böyle olmadığı bir çok objektif araştırmacı tarafından ortaya kondu. ^​8​ Bilimsel verilerin ardı ardına ortaya dökülmesine daha fazla dayanamayan Pfizer firmasının baş yöneticisi Albert Bourla 17 Ocak 2022’de yaptığı bir televizyon röportajında Pfizer/BionTecH (BNT162b2) aşısının Omikron varyantına karşı işe yaramadığını kabul ederek -ki önceden bunun tam aksini iddia edilirken, gelecek mart ayına kadar Omikron’a spesifik yeni bir aşı için çalışmalara başladıklarını açıkladı. ^​9​

Omikron pandemiyi aşılardan önce mi bitirecek?

Pandeminin başlarında tüm halk sağlığı uzmanları Covid-19’un kontrol altına alınabilmesi için toplumda en az %60 bağışıklığın olması gerektiği konusunda hem fikirdiler.^​10​ Burada bahsi geçen %60 kritik bir eşik; önce bu %60 rakamının zamanla nasıl değiştiğine bir bakalım.

• 4 Mayıs 2021; Sağlık Bakanlığı Toplum Bilim Kurulu Üyesi ve Gazi Üniversitesi (GÜ) Tıp Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Mustafa Necmi İlhan AA’na verdiği bir röportajda “DSÖ, mücadelenin hastalığın kontrol altına alınarak kazanılabilmesi için özellikle solunum yolu ile bulaşan koronavirüslerde %60-70 oranındaki grubunun aşılanması ya da hastalık geçirerek bağışık olmasının gerektiğini söylüyor. Bu nedenle aşı olmadan koronavirüsle mücadele etme şansı söz konusu değil” dedi.
• 28 Temmuz 2021; TTB Pandemi Çalışma Grubu üyesi Dr. Nasır Nesanır “…Delta varyantına karşı toplumsal bağışıklığı kazanmamız için toplumun en az %80-85’inin iki doz aşı olması gerektiğini…” belirtti.
• 11 Ekim 2021; Sağlık Bakanlığı Toplum Bilim Kurulu üyesi Prof. Dr. Tevfik Özlü, “toplumsal bağışıklığın oluşması için (aşılamada) %90’ın üzerine çıkılması gerektiğini…” söyledi.
• 4 Şubat 2022; Son olarak DSÖ Avrupa Bölge Direktörü Hans Kluge “Omikron’dan sonra Avrupa’da pandemi bitebilir” ^​11​ ve “Omicron’dan kaçış yok” ^​12​ diyerek Avrupa’nın mart ayında %60’ının Omikron ile tanışacağını söyledi.

2021 yılının Kasım ayında ortaya çıkan Omikron varyantı toplumsal bağışıklık ile ilgili önce %60’dan başlayıp yavaş yavaş %90’a taşınan rakamlardaki tüm hesapları alt üst etmiş görünüyor ki biliminsanları toplumsal bağışıklık için evrensel %60 oranını tekrar hatırladılar. Omikron bunu yüksek yayılma hızı ve her 1,5-3 günde vaka sayılarını ikiye katlayarak ve bu hızda yayılmaya devam ederse baskın olduğu popülasyonu haftalar içinde sürü bağışıklığına ulaştırma kapasitesi ile başaracak. Biliyoruz ki bulaşıcı hastalıklarda toplumsal bağışıklık ya doğal yollarla (kişinin efekte olup iyileşmesi) ya da aşılama ile sağlanabilir. Covid-19 için toplumsal bağışıklığa doğal yollarla ulaşmanın “beklenenin çok üstünde” hem vakit hem can kaybına yol açacağı korkusu ile aşılamanın “bedeli ne olursa olsun” topluma yapılması gerektiği neredeyse hemen her mecradan beynimize çakıldı. Bu nedenle geçmişte birçok acı deneyimle kazanılan hataların tekrarlanmaması için özenle ve kesin kurallara oluşturulan bilimsel araştırmaların aşamaları bile aşı çalışmaları için en hafif tabirle “hızlandırıldı” hatta bazı yerlerde biraz da manipüle edildi. ^​13​

ABD’de Covid-19’a karşı bir aşı geliştirilmesi, üretilmesi ve dağıtılması için başlatılan projeye verilen isim “Warp Speed” idi. Warp speed (çarpma/bükülme hızı) popüler bilim kurgu dizisi Uzay Yolu’nda bahsi geçen ve uzayda ışık hızının katlarını ifade eden bir terimdir. Örneğin Warp 1, bir ışık yılına (1,079,252,848.8 km/st), Warp 2, 8 ışık yılı, Warp 3, 27 ışık yılı karşılık gelecek şekilde katlanarak giden ışık hızının üstündeki uzaysal hızları ifade eder. ^​14​

2020 yılı haziran ayında başlayan ve ilerleyen aylarda küresel bir aşı üretme yarışına dönen Covid-19’a karşı aşı geliştirme sürecinden bir yıl önceki yazımda bahsettiğim için detaylarına burada girmeyeceğim ancak 2020 yılının son aylarında dünyada dört farklı aşı “acil kullanım onayı” ile küresel pazarlarda piyasalara sürüldü. Her ne kadar DSÖ aşıların pandeminin etkilediği dünya popülasyonuna adil ve hızlı dağıtılması konusunda takdire şayan bir çaba gösterse de ne yazık ki aşılama planlamasında ve uygulamada aşı üreten firmaların bağlı olduğu şirket ve toplumlara öncelik verildi. Halen Afrika kıtasının genelinde aşılama oranları %10’lar civarındadır.

Peki neden neden toplumsal bağışıklık için aşılama oranı önce %60 dendi ve sonra %90’a taşındı? Bunun yanıtını bugün veremiyorum ama belki ileride aşılama ile sağlanan bağışıklık oranları ile ilgili objektif bilimsel çalışmalar ve veriler yayınladıkça bazı gerçekleri öğrenebiliriz.

Şimdilik görünen odur ki bunca halkla ilişkiler çabasına, rakamlarda oynamalara ve hatta baskılara rağmen aşılar ile sağlanamayan toplumsal bağışıklık belki Omikron ya da SARS-CoV-2’nin başka bir varyantı tarafından sağlanacak gibi duruyor. Görülüyor ki doğa her zaman ki gibi en verimli çözümü bizlere bedava sunuyor. Zaten “O” olmazsa Yunan alfabesine göre sırasıyla “Pi” yada “Rho” varyantını bekliyor olacağız çünkü artık biliyoruz ki “Herkes bir gün Covid olacak”.