Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanı Dr. Fahrettin Koca Türkiye’de ilk Covid-19 aşılamasının önce bizzat kendisine ve sonra öncelikle sağlıkçılara yapılarak 11 Aralık 2020 tarihinde başlayacağını kamuoyuna duyurdu.¹ Gerek tıp dünyasında gerek toplumda mevcut Covid-19 aşıları hakkında birçok haber duyuyoruz, bunların bir kısmı diğeriyle farklı bakış açıları taşıyor; bu nedenle Covid-19 aşılarının güvenliği, etkinliği, yan etkileri, saklama koşulları hatta fiyatları hakkında tartışmalar devam ediyor. Biz bu tartışmalara girmeden sizlere dünyadaki Covid-19 aşı adayları ve bunlar hakkında güncel bilimsel bilgileri derleyerek paylaşmak istedik. Buradaki bilgi ve kaynakların Covid-19 aşıları ile ilgili detaylı bilgi arayan okuyucularımıza yol gösterici olmasını umuyoruz. Bu yazımızda Covid-19 aşı adayları hakkında önce kısa bir özet ve ardından detaylı bir tablo ile Covid-19 aşılarını mercek altına aldık.

Klinik Çalışmalarda Faz Ne Demek?

Aşı çalışmaları uzun yıllar süren pahalı araştırmalardır. Her bir aşı hastalara tedavi ya da toplumu hastalıklardan koruma amacıyla sunulmadan önce gönüllüler üzerinde aşama aşama test edilir. Bu test aşamaları sınırları ve kuralları çok iyi saptanmış bilimsel metotlardır. Son günlerde sıkça duyduğumuz faz çalışmaları bunlardan biridir. Önce gelin bu aşamaları kısaca tekrar hatırlayalım.

Pre-Klinik (klinik öncesi) Faz

Bu faz ilaç ya da aşı olmaya aday kimyasal molekülün belirlendiği fazdır. İnsan gönüllülerde denemeler yapılmadan önce laboratuvar koşullarında hayvan deneyleri yapılır. Molekülü, etkin dozları, toksisite, karsinojenite, mutajenite, klinik yan etkileri vb tüm olumlu ya da olumsuz özellikleri araştırılır. Preklinik faz çalışmaları sonrasında geliştirilmesine karar verilen ürünler gerekli izinler alındıktan sonra “klinik geliştirme fazları”na geçerler.

Faz I çalışma

Genelde 20 – 100 sağlıklı gönüllüde “Güvenlik” için doz ayarlamalı çalışma fazıdır; ajanın etkin olup olmadığından önce güvenli olup olmadığı test edilir; beklenen başarı oranı %70 ve üzeridir.

Faz II çalışma

Genelde 100 – 300 sağlıklı gönüllüde “Etkinlik” ve “Yan etkileri” değerlendirmek için tam dozda çalışma fazıdır; ajanın herhangi bir etkisinin olup olmadığını belirler; bu noktada, henüz ajanın herhangi bir terapötik etkiye sahip olduğu varsayılmaz; beklenen başarı oranı % 33 ve üzeridir

Faz III çalışma

Genelde 300 – 3000 sağlıklı gönüllüde “Güvenlik” ve “Etkinlik” değerlendirmek için tam dozda çalışma fazıdır; ajanın terapötik etkisini belirler, bu noktada, ajanın terapötik etkisi olduğu varsayılır; beklenen başarı oranı> %25 – 30 civarıdır. Ancak aşılarda toplum bağışıklığı oluşturmak için bu fazda başarı oranının en az %60 ve üzeri olması yeterli görülse de ideali %70 ve üzeridir.

Ruhsatlandırma

Faz III çalışması tamamlandıktan sonra yeterli veriler elde edilirse ürünün ilaç/aşı olarak kullanılabilmesi için “ruhsat” alınması gerekir. Ruhsatlandırma, klinik çalışma fazlarında hedeflenen başarı oranlarını yakalayan “güvenli” ve “etkin” aşılar piyasa verilip genel kullanıma geçmeden önce o ülkenin yetkili kurumunca yapılır. Her ülke kendi onay kurumuna karşı sorumludur, örneğin ABD’ deki yetkili kurum olan FDA onayı AB ülkelerini veya Türkiye’yi bağlamaz, Avrupa Birliği için Avrupa İlaç Ajansı (EMA), Birleşik Krallık için İlaç ve Sağlık Ürünleri Düzenleme Kurumu (MHRA) ve Türkiye için uluslararası akredite Sağlık Bakanlığı Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu (TİTCK) yetkilidir. Ürünün ruhsatı alındıktan sonra ilaç/aşı olarak kullanımına başlanabilir.

Faz IV Çalışma

Ruhsatlanan ilaç piyasaya verilir. İlaç piyasa verildikten sonra yapılan tüm çalışmalar bu gruptadır.

Acil Kullanım İzni

Bu yazıda bahsi geçen 12 Faz III çalışmasındaki Covid-19 aşı adayından hiçbiri henüz standart ruhsatlandırma sürecini tamamlamış değildir çünkü ruhsatlandırma süreleri normal koşullarda aylar hatta yıllar süren araştırma sonuçlarının detaylı incelenmesi ile tamamlanan bir süreçtir; örneğin FDA’da bu süre ortalama 1,5 yıldır. Bazen pandemi, KBNR tehditleri veya bioterörizm önlemleri gibi olağan üstü koşullarda uzun süren ruhsatlandırma süreçlerindeki gecikmenin halk sağlığına olumsuz etki yapabileceği olağan üstü durumlarda kullanılmak üzere farklı ülkeler kendi toplumları için acil kullanım izini olarak bazı kolaylaştırıcı ve hızlandırıcı yasal düzenlemeleri kabul etmişlerdir.

Sputnik V aşısı Rusya’da Rusya Sanayi ve Ticaret Bakanlığından aldığı izinle kullanılan dünyadaki ilk aşı oldu. CoronaVac ise ilk acil kullanım iznini Brezilya’da 23 Ekim 2020’de ANVİSA’dan alarak kullanılmaya başlandı. BTN162b2 için Birleşik Krallık’ta (BK) MHRA’dan 2 Aralık 2020 tarihinde izin alındı.² mRNA-1273 için de ABD’de FDA’ya ve AB’de EMA’ya yapılan başvuruların aralık ayı içinde olumlu sonuçlanması beklenmektedir.³

ABD, 15 Mayıs 2020’de Işık Hızı Operasyonu (Operation Wrap Speed) adı altında bir kamu-özel ortaklığı ile proje başlatmıştı. Bu projenin nihai hedefleri etkin ve güvenilir bir Covid-19 aşısının üretilmesi, acil kullanım onayının (EUA) alınması ve Ocak 2021 tarihine kadar 300.000 doz aşının ülkeye dağıtılarak aşılamanın başlaması idi.⁴ Buna isnaden ABD’ de ilk aşılama programının başlaması için saptanan tarih 21 Aralık 2020’dir.

Türkiye’nin Covid-19 aşı tercihi

Türkiye’nin Covid-19 aşı ihtiyacının kısa dönemde -Faz III çalışmasına da katıldığı- başta CoronaVac aşısından (üç aylık bir sürede toplamda 50 milyon dozla) olmak üzere diğer ithal aşı adaylarından ve uzun dönemde de ağırlıklı olarak Türkiye’de üretilecek yerli aşılardan temin edileceği açıklandı.⁵ Ülkemize ithal edilen tüm aşılar Türkiye’ye geldiğinde öncelikle Halk Sağlığı ve TİTCK onayından geçmelidir; bunun için önce tüm aşılarda da uygulanmakta olan incelemeler yapılacaktır. Bu incelemelerde aşının güvenlilik testlerinin olumlu çıkması ve sonuçlanmakta olan Faz III çalışmalarının erken sonuçlarının açıklanmasını takiben, veriler TİTCK tarafından değerlendirilecek ve ülkemiz standartlarına uygun bulunduğu takdirde kullanım izni verilecektir. Aşıların uygulanmasına bu aşamadan sonra geçilecektir.⁶

Türkiye’nin Covid-19 aşı programı

Sağlık Bakanlığı Toplum Bilimleri Kurulu Üyesi Prof. Dr. Mustafa Necmi İlhan, Türkiye’nin Covid-19 aşı stratejisini “Öncelikle hasta oldukları zaman en çok kayıp yaşayanlar, daha sonra toplumda daha çok dolaşımda olan, diğer insanlara hastalığı bulaştırma, taşıma ihtimali olanlar, ardından tüm bireylere olacak şekilde bir strateji söz konusu” diye açıkladı.⁷ Buna göre ilk grupta sağlık çalışanları, 65 yaş üzeri ve kronik hastalığı olanlar, ikinci grupta diğer 65 yaş üzeri kişiler ve kalabalık içerisinde bulunan huzurevi, bakımevi gibi yerlerdeki kişiler ile engelli bireyler, üçüncü grupta toplumda hizmet önceliği olan kişiler; polisler, askerler, öğretmenler, adliye çalışanları, cezaevlerinde çalışanlara, dördüncü grupta hizmetin sürdürülmesi yönünden öncelikli olan gruplar yani belediye çalışanları, doğalgaz, elektrik, telefon, internet hizmetleri gibi gruplar ve beşinci grupta da tüm bireyler aşı programında olacaktır.  Aşılama Halk Sağlığı merkezleri öncelikli olmak üzere tüm sağlık kurumlarında yapılabilecek ve kaydedilecektir.

Dünya’da Covid-19 aşı çalışmaları

Covid-19 pandemisine yönelik dünyada halihazırda 273 aşı adayı vardır. 08 Aralık 2020 itibarıyla bunların 215’i Pre-Klinik fazda ve 58’i Klinik fazlardadır (Faz I (24), Faz I/II (16), Faz II (3), Faz II/III (3) ve Faz III (12)).  Aşıların alt yapılarına baktığımızda da RNA (36), DNA (23), Replike olmayan viral vektor (35), Replike olan viral vektor (23), Inaktive (19), Canlı, zayıflatılmış (atenüe) (4), Protein Altünite (80), Virus, benzeri partikül (19) ve diğer/bilinmeyen (34) temelli teknolojiler olduklarını görüyoruz. Bu çalışmaları aşağıdaki özet tabloda görebilirsiniz.⁸

Türkiye’de Covid-19 Aşı çalışmaları

Türkiye’den 12 Covid-19 aşı çalışması bu tabloya girmektedir (Şekil 1).

Preklinik Aşama: 11 Çalışma

1. Selçuk Üniversitesi RNA teknolojik alt yapılı aşı çalışması
2. Ege Üniversitesi DNA teknolojik alt yapılı aşı çalışması
3. Ankara Üniversitesi replike olmayan viral vektör teknolojik alt yapılı aşı çalışması
4. Erciyes Üniversitesi replike olmayan viral vektör teknolojik alt yapılı aşı çalışması
5. Koçak Farma İlaç san AŞ inaktif virüs teknolojik alt yapılı aşı çalışması
6. Selçuk Üniversitesi inaktif virüs teknolojik alt yapılı aşı çalışması
7. Ali Aydınlar Üniversitesi ve Acıbadem Labmed Sağlık Hizmetleri canlı-atenüe virüs teknolojik alt yapılı aşı çalışması
8. Boğaziçi Üniversitesi protein alt ünite teknolojik alt yapılı aşı çalışması
9. İzmir Biotıp ve Genom Merkezi protein alt ünite teknolojik alt yapılı aşı çalışması
10. Bezmialem Vakif Üniversitesi virüs benzeri partikül teknolojik alt yapılı aşı çalışması
11. Orta Doğu Teknik Üniversitesi virüs benzeri partikül teknolojik alt yapılı aşı çalışması

Faz I/II aşama: 1 Çalışma

1. Erciyes Üniversitesi inaktive virüs teknolojik alt yapılı aşı çalışması (EURCOV-VAC⁹

Dünya’da ruhsat almaya en yakın 12 aşı

Faz III aşaması bitmek üzere/bitmiş 12 Covid-19 aşısının 10.12.2020 itibarıyla son durumu Tablo 1. de detaylı verilmektedir. Bunların içinden Sputnik V, BTN162b2, mRNA1273 ve CoronaVac izin, üretim, dağıtım ve aşılama programına alınmış aşılardır.

Tablo 1 için ek açıklamalar:

1. EUA (Emergency Use Authorization): Acil Kullanım İzni, ABD’ de FDA tarafından henüz ruhsat verilmemiş bir ilaca olağanüstü durumlarda verilen geçici kullanım ya da kullanımı kolaylaştırma izni.
2. FDA (Food and Drug Administration): Gıda ve İlaç Dairesi, ABD’de Sağlık Bakanlığına bağlı gıda, diyet eklentileri, ilaç, medikal ürünler, aşı, vb sağlık ürünlerinden sorumlu büro.
3. EMA (European Medicines Association): Avrupa İlaç Ajansı, Avrupa Birliği (AB) ve Avrupa Ekonomik Alanı (EEA) içindeki aşı, ilaç ve tıbbi ürünleri ruhsatlandırmaya yetkili kurum.
4. MHRA (Medicines and Healthcare products Regulatory Agency): İlaç ve Sağlık Ürünleri Düzenleme Kurumu, Birleşik Krallık’ ta, Sağlık ve Sosyal Bakım Bakanlığı’na bağlı transfüzyon için ilaçları, tıbbi cihazları ve kan bileşenlerini düzenleyen ve ruhsatlandıran kurum.
5. COFEPRIS (Comisión Federal para la Protección contra Riesgos Sanitarios) Sağlık Riskine Karşı Koruma Federal Komisyonu, Meksika’da İlaç ve Aşı denetim ve ruhsatlandırmasını yapan kurum.
6. ANVISA (National Sanitary Surveillance Agency): Ulusal Sıhhi Gözetim Kurumu, Brezilya’da Farmasötik ilaçların, sağlık standartlarının ve gıda endüstrisinin düzenlemelerinin düzenlenmesi ve onaylanmasından sorumlu kurum.
7. CEPI (The Coalition for Epidemic Preparedness Innovations): Salgına Hazırlık Geliştirme Koalisyonu, Bulaşıcı hastalıklara karşı aşılar geliştirmek için bağımsız araştırma projelerini finanse etmek için kamu, özel, hayırsever ve sivil toplum kuruluşlarından bağış alan bir vakıf.
8. BARDA (Biomedical Advanced Research and Development Authority): Biyomedikal Gelişmiş Araştırma ve Geliştirme Kurumu, ABD’de Sağlık Bakanlığına bağlı KBRN tehditleri yanı sıra pandemik grip ve benzeri ortaya çıkan hastalıklara karşı tıbbi karşı önlemlerin tedariki ve geliştirilmesinden sorumlu ofis.
9. NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases); Ulusal Alerji ve Bulaşıcı Hastalıklar Enstitüsü, ABD Sağlık ve İnsan Hizmetleri Bakanlığı’na bağlı kurumiçi ve harici akademik ve araştırma kurumlarında araştırmayı destekleyen hibeleri, sözleşmeleri ve iş birliği anlaşmalarını yöneten kurum.
10. Faz çalışmaları yanında parentez içinde yazan “aktif”, çalışmanın başladığını, gönüllü kaydının bittiğini ama sonuçlarının henüz raporlanmadığını; “devam ediyor”, gönüllü kaydının devam ettiğini, “beklemede”, çalışmanın ilan edilen başlama tarihinin geçtiği halde gönüllü kaydının başlamadığını; “durduruldu”, çalışmanın başladıktan sonra herhangi bir sebepten durdurulduğunu ifade eder.
11. BTN162 aşısının altyapısı aynı temelden ama farklı teknolojili alt ürünleri vardır. Ör. Uridine mRNA (uRNA), modifiye nükleosid mRNA (modRNA) ya da self-amplifiying mRNA (saRNA) teknolojileri ile üretilenleri a1, b1, b2 vb soneklerle farklı alt ürünlere ayrılır.¹⁰
12. CoronaVac’ın Türkiye’deki Faz III çalışma sonuçları ClinicalTrials.gov Identifier: NCT04582344 kodu ile kaynağından takip yapılabilir.¹¹

Covid-19 Aşılarında İsimlendirme

Aşıları isimlendirirken üretici firma, üretildiği ülke, menşei ya da sponsoru yerine aşının klinik çalışmalardaki adı ya da ticari adını kullanmak daha uygundur. Bir aşıyı “Çin aşısı”, “Alman aşısı”, “%95 etkili aşı” ya da “Moderna aşısı” diye adlandırmak çok doğru değildir çünkü günümüzde global birçok ilaç ve biyoteknoloji şirketi, farklı ülke hükümetleri ile uluslararası konsorsiyumlar oluşturarak aşı çalışmaları yapmaktadırlar. Örneğin “Türk” bilim insanlarının sahibi olduğu “Alman” BioNTech firmasınca geliştirilen ve patenti alınan, ve partneri “Amerikan” Pfizer firmasınca sponsorluğu, üretim, pazarlama ve dağıtımı üstlenilen aşının bir başka büyük sponsoru ve dağıtıcısı ise “Çinli” Fosun Pharmaceutical firmasıdır. Bu “BTN162b2” aşının Çin hariç tüm dünyada pazarlama hakkına BioNTech ve Pfizer firmaları sahip olacaktır ancak Çin’de bu hak sadece Fosun firmasına ait olacaktır.¹²

Covid-19 Aşılarının Fiyatları

Aşı fiyatları talep eden ülkeler ile üretici/tedarikçi firma arasında yapılan pazarlıklarda nihai aşamada çok ciddi farklılıklar olmaktadır. Örn. Moderna firması mRNA1273 aşısının doz başına ABD’ye 15$, AB’ye 25$ ve diğer ülkelere ise 32-50$ fiyat ile satacağı açıklandı. Pfizer firması ABD ile yaptığı anlaşmayı açıklamadı ama kaynaklar BTN162b2 nin fiyatının doz başına en az 20$ olduğunu tahmin ediyorlar. AstraZeneca ise AZD1222 aşısının fiyatını doz başına 4$’ dan az olacağını duyurdu. Hatta bazı firmalar aşılarının Faz II/III çalışmalarına (kendi halkları üzerinde denenmesine) izin veren ülkelere öncelikli ve ucuz fiyattan aşı vereceğini duyurdu. Tabloda firmaların doz başına ortalama perakende fiyatları baz alındı.¹³

Covid-19 Aşılarının Saklama ve Taşıma Koşulları

Aşının tedarik zinciri ve saklanmasında soğuk zincirin korunmasının maliyeti aşı tercihlerini etkileyebilecektir. mRNA teknolojisinin kullanıldığı tüm aşılarda saklama ve taşım da soğuk zincirin korunması bir problemdir. Soğuk zincirin kırıldığı koşullarda mRNA temelli aşılar hızla bozulmaktadır. Bu da ciddi bir maliyet yükü getirmektedir. Halihazırda soğuk zinciri en maliyetli aşının BTN162b2 olduğu görülüyor; bu nedenle Pfizer tedarik zincirinde kendi dizaynı – 70°C lik özel konteynerler ile taşıma yapacaktır. Geleneksel aşı üretim metotlarında aşılar buzdolabı sıcaklığında (+2 ve – 8 arası) haftalarca korunabilmeleri özellikle düşük bütçeli ülkelerin aşı satın alma tercihlerini etkileyeceği düşünülmektedir.

Covid-19 Aşıların Etkinliği

Aşının güvenilirliği ve etkinliği en önemli unsurlardır. Bunlara ek olarak maliyet ve yan etkilerini de dikkate alarak aşı hakkında nihai karar vermek gerekir. Bir aşının etkinliğine klinik faz çalışmalarının sonuçlarının ayrıntılı değerlendirmesiyle karar verilir. Faz III çalışmaları tamamlanan aşıların ilk sonuçlarına göre Sputnik V, BTN162b2, mRNA1273 ve CoronaVac aşılarının etkinlikleri>%90 iken AZD1222 aşısının etkinliği > %70 olarak açıklandı.^14,15 WIBP/BIBP aşısının BAE de yapılan çalışma sonuçlarına göre de etkinliği> %86 olarak açıklandı.¹⁶ Ancak bu etkinlik oranlarına dikkatle yaklaşmak gerekir; çünkü Faz III çalışmaları doğası gereği sağlıklı gönüllüler üzerinde yapılır. Yani bu oranlar toplumda gerçekten risk altındaki popülasyondaki etkinlikle uyuşmayabilir.

Örneğin mRNA1273 aşısının 16 Kasım 2020 de açıklanan sonuçlarında 30.000 sağlıklı gönüllüde görülen 95 semptomatik enfeksiyonun 5’i aşı ve 90’ı plasebo grubundaydı.¹⁷ Buna göre Moderna firması aşının etkinliğini %94,5 (90/95) olarak açıkladı. Burada sorulacak çok soru var, örneğin “semptomatik infeksiyonun şiddeti nasıl tanılandı?”, “neden aşılananlarda da 5 semptomatik enfeksiyon görüldü?” ya da “yan etkiler yüzde kaç kişide görüldü?”gibi. Daha da ilginci eğer bu çalışmada plasebo ve aşı grupları eşit sayıda gönüllüden oluştuğunu var sayarsak plasebo grubunda (aşı yapılmamış) 15.000 gönüllüden 14.910’unda (%99,4) ciddi enfeksiyon bulgusu olmamasıdır. Bu oranlar aşıların etkinliği konusunda sağlıklı yorum yapmayı güçleştirmektedir.

Yakın zamanda Faz III sonuçları açıklanan AZD1222 aşısında en dikkat çekici nokta çalışmaya alınan gönüllü grubunun 18-55 yaş arası seçilmesidir; bu yaş grubunun gerçek hayattaki toplumun en riskli sınıfını temsil etmemesi ciddi bir kısıtlılıktır

Başka bir örnek alırsak benzer durum BTN162b2 çalışma sonuçları için de geçerli olmaktadır. BTN162b2 Faz III aşamasında çalışmaya alınan 30.000 gönüllüde görülen 170 semptomatik enfeksiyonun 8’i aşı ve 162’si plasebo grubundaydı.¹⁶ Ciddi enfeksiyon 10 gönüllüde görüldü ve 9’u öldü. Pfizer firması da aşının etkinliğini %95 olarak açıkladı çünkü 8/170 enfeksiyon oranı aşıyı %95,3 “etkin” gösteriyordu. Peki plasebo alan 15.000 gönüllüdeki 14.838 (%98,92) belirtisiz birey hakkında siz ne düşünürdünüz?

Ne üzücü ki aşı geliştirme çabasındaki bazı ülkeler ve bazı kurumlar jeopolitik, ekonomik ve siyasi rekabet gibi sebeplerle kendi aşıları için “algı bombardımanı” ve diğer aşılara karşı da “kanıtsız itibarsızlaştırma girişimleri” içindedirler. Bilimsel ve etik bakış açımızı kaybetmeden eldeki nesnel veriler ışığında tüm bu oranlar ve rakamlara bakarak ne “bu, şu, o aşı kesinlikle çok etkilidir” ne de “aşılar sanıldığı kadar etkili değildir” demek doğru değildir; ama “tüm aşılar için tüm çalışma sonuçları bilimsel metotlarla dikkatle incelenmeden aşıların etkinliği hakkında kesin konuşmak için henüz çok erkendir” yorumu daha doğrudur. Aşıların sahadaki gerçek etkinliğini zaman içinde yine hep beraber göreceğiz.

Kaynaklar

1. TRT Haber İnternet sitesi: https://www.trthaber.com/haber/gundem/bakan-koca-asilamaya-11-araliktan-itibaren-kademeli-basliyoruz-535420.html yayın tarihi: 01.12.2020. Erişim tarihi: 09.12.2020
2. BBC internet sitesi: https://www.bbc.com/news/uk-55227325 yayın tarihi: 08.12.2020. Erişim tarihi: 08.12.2020.
3. Fox business haber sitesi : https://www.foxbusiness.com/lifestyle/fda-to-have-emergency-use-authorization-hearings-for-pfizer-moderna-vaccines. yayın tarihi: 06.12.2020. Erişim tarihi: 09.12.2020
4. Wikipedia internet sitesi: https://en.wikipedia.org/wiki/Operation_Warp_Speed Erişim tarihi: 09.12.2020
5. Euronews Türkçe internet sitesi: https://tr.euronews.com/2020/11/26/turkiye-covid-19-a-kars-50-milyon-doz-sinovac-as-s-icin-cin-ile-anlast yayın tarihi: 26.11.2020. Erişim tarihi: 09.12.2020
6. BBC internet sitesi: https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-55162155 yayın tarihi: 03.12.2020. Erişim tarihi: 09.12.2020
7. Hurriyet internet sitesi https://www.hurriyet.com.tr/gundem/iste-turkiyenin-asi-stratejisi-kim-ne-zaman-asilanacak-41680351 yayın tarihi: 05.12.2020. Erişim tarihi: 09.12.2020
8. London School of Hygiene & Tropical Medicine Aşı Merkezi internet sitesi https://vac-lshtm.shinyapps.io/ncov_vaccine_landscape/ yayın tarihi: 07.12.2020. Erişim tarihi: 09.12.2020
9. Erciyes Üniversitesi internet sitesi https://www.erciyes.edu.tr/Duyuru-Haber/Universitemizde-Covid-19-Karsi-Gelistirilen-ERUCOV-VAC-Asi-Adayinin-Il/16070  yayın tarihi: 05.11.2020. Erişim tarihi: 09.12.2020
10. BioNTech internet sitesi https://investors.BioNTech.de/static-files/398d9bd8-e2cb-49ca-9d6d-7dfd01c66b8ayayın tarihi: 23.04.2020. Erişim tarihi: 09.12.2020
11. Clinical trials internet sitesi: https://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT04582344 yayın tarihi: 09.10.2020. Erişim tarihi: 09.12.2020
12. Businesswire internet sitesi: https://www.businesswire.com/news/home/20200409005405/en/Pfizer-and-BioNTech-Announce-Further-Details-on-Collaboration-to-Accelerate-Global-COVID-19-Vaccine-Development yayın tarihi: 09.04.2020. Erişim tarihi: 09.12.2020
13. Observer internet sitesi https://observer.com/2020/11/covid19-vaccine-price-pfizer-moderna-astrazeneca-oxford/ yayın tarihi: 23.11.2020. Erişim tarihi: 09.12.2020
14. Twitter internet sitesi: https://twitter.com/sputnikvaccine/status/1335951616835538944 yayın tarihi: 07.12.2020. Erişim tarihi: 09.12.2020
15. Knoll MD, Wonodi. Oxford–AstraZeneca COVID-19 vaccine efficacy. Comment on Lancet internet sitesi https://doi.org/10.1016/S0140-6736(20)32623-4 yayın tarihi: 08.12.2020. Erişim tarihi: 09.12.2020
16. Wall Street Journal internet sitesi https://www.wsj.com/articles/chinese-vaccine-is-86-effective-in-protecting-against-covid-19-u-a-e-trial-shows-11607498200 yayın tarihi: 09.12.2020. Erişim tarihi: 09.12.2020
17. Statnews internet sitesi: https://www.statnews.com/2020/11/30/moderna-covid-19-vaccine-full-results/yayın tarihi: 30.11.2020. Erişim tarihi: 09.12.2020